Ζάκρος

Το γραφικό χωριό της Ζάκρου με τις πλούσιες πηγές ήταν και παραμένει κεφαλοχώρι με εύφορη γεωργική γη. Αναγράφεται ως Sacro σε νοταριακά έγγραφα από το 1582. Στην απογραφή [ref]Χρονάκη Δ., «Τα ορθόδοξα εκκλησιαστικά μνημεία του Διαμερίσματος της Σητείας μέσα από την απογραφή του 1637», Πεπρ. Ι' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 2010, σ.153 των ορθόδοξων εκκλησιών και μονών το 1637 αναφέρεται η εκκλησία του Σωτήρα στο μετόχι Ζάκρος. Σημειώνεται στους ενετικούς χάρτες της περιοχής τον 17o αιώνα σαν Xacro και στη συνέχεια υπάρχει στην τουρκική απογραφή του 1880.

H περιοχή κατοικείται από την αρχαιότητα [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000, σ. 40 όπως μαρτυρούν αρχαία ερείπια που εντοπίστηκαν στις τοποθεσίες Ξεροκαμπουλίνα, Αμπέλες, Χοιρόμανδρες, Ανθρωπολίθοι, Κούκου Κεφάλι, Βίγλες, Σκουλάτσα, Ταβέρνες, Σκάφη Βακλιάς, Πεζούλες Κεφάλας και το μινωικό ιερό κορυφής στον Τραόσταλο.

Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την ετυμολογία του τοπωνυμίου που δεν έχουν επιβεβαιωθεί [ref]Αγγελάκης, «Σητειακά» Τόμος Α', σ. 69. Ο Αγγελάκης πιστεύει πως είναι συνένωση του Αιολικού Ζα αντί Διά και άκρος = Δίακρος δηλαδή «Εσχατιά» λόγο της θέσης του.

Στη περιοχή υπάρχει πλούσια βλάστησή που οφείλεται στις ονομαστές πηγές του χωριού από τις οποίες οι πιο σπουδαίες βρίσκονται στις θέσεις «Μέσα Μύλος», «Βίγλου», «Ανεβάλουσα» και «Παλαίμυλος». Η ύπαρξη του νερού στο χωριό ήταν και είναι ο βασικός παράγοντας που διαμορφώνει την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα των κατοίκων του. Ο δρόμος του νερού ξεκινάει από την μεγαλύτερη πηγή (Φλέγα) της Ζάκρου στον "Μέσα Μύλο", μέχρι να συναντήσει το φαράγγι και να συνεχίσει την πορεία του προς την θάλασσα.

Τα νερά των πηγών αυτών, από τις αρχές του 19ου αιώνα, κινούσαν τους 11 παραδοσιακούς νερόμυλους [ref]Ροδανάκης Γ.Γ. «Ζάκρος στην εσχατιά της Ευρώπης», Εκδοτικός Όμιλος Ιων, Αθήνα 2013, σ.101-128 που αποτελούσαν ένα σύμπλεγμα δομημένο έτσι ώστε να υδροδοτούνται όλοι από την ίδια πηγή, με το νερό να κατευθύνεται από τον έναν μύλο στον άλλο μέσω κτιστών αυλάκων, των «γλυκάτων». Σύμφωνα με γραπτές αναφορές, ήδη από την εποχή της βενετοκρατίας υπήρχαν νερόμυλοι [ref]Spratt,T.A.B., "Travels and Reserches in Crete", εκδ. John van Voorst, London, 1865, σ.316 στην περιοχή της Ζάκρου. Ο βενετός μηχανικός Francesco Basilicata το 1630 αναφέρει τον ποταμό Ζάκρο, λέγοντας ότι έχει καλό νερό όλο το χρόνο και κινεί κάμποσους μύλους.

Ο κυρίως νερόμυλος ήταν ένα απλό ορθογωνικό κτήριο που περιλάμβανε το εργαστήριο με τα μηχανήματα. Στους μεγαλύτερους μύλους υπήρχε επίσης ένας χώρος υποδοχής των πελατών και χώρος διαμονής του μυλωνά με τζάκι για μαγείρεμα και θέρμανση. Δίπλα ήταν ο στάβλος για τα ζώα και σε μερικούς υπήρχε και φούρνος όπως στο μύλο του «Ξώπαπα», ένα από τους παλαιότερος νερόμυλους στη Ζάκρο.

Το πιο εντυπωσιακό κατασκευαστικό στοιχείο τους ήταν το «πηγάδι», που ορθωνόταν πάνω από το νερόμυλο, με ύψος 6-8 μέτρα, και μετέφερε το νερό με δύναμη στο «ζουργιό» με τη φτερωτή, η οποία με τη σειρά της έδινε κίνηση στις μυλόπετρες. Στους νερόμυλους όπως αυτόν του «Μπριλάκη» οι μυλόπετρες αλευροποιούσαν τα δημητριακά (κριθάρι, σιτάρι, βρώμη) που καλλιεργούνταν στη Ζάκρο και στις κοντινές περιοχές.

Σε άλλους, όπως αυτόν του «Ροδονοβαγγελή», στον ίδιο χώρο λειτουργούσε μέχρι το 1955 και ελαιοτριβείο (Φάμπρικα) που δούλευε με τη δύναμη του νερού. Ο νερόμυλος του Ν. Ροδανάκη ήταν ρασοτριβείο, δηλαδή εκμεταλλεύονταν την δύναμη του νερού για την πίληση (κοπάνισμα) των μάλλινων υφασμάτων με στόχο την βελτίωση της αντοχής τους.

Σήμερα οι νερόμυλοι δεν λειτουργούν πλέον αλλά τρεις από αυτούς έχουν αναστηλωθεί και έχουν μετατραπεί σε Μουσείο Υδροκίνησης με πολλά αντικείμενα που έχουν σχέση με τις λειτουργίες τους και με την χρήση του νερού. Στα δυτικά του χωριού κοντά στη μεγάλη πηγή βρίσκεται ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα (Αφέντης Χριστός).

Πρόκειται για μια μικρή βασιλική [ref]Ροδανάκης Γ.Γ. «Ζάκρος στην εσχατιά της Ευρώπης», Εκδοτικός Όμιλος Ιων, Αθήνα, 2013, σ.153-156, που φαίνεται να κτίστηκε σε δύο φάσεις. Στον μικρό μονόχωρο θολοσκεπή ναό έγινε, σε δεύτερη φάση, επέκταση στα δυτικά με κλίτος υψηλότερο και πλατύτερο του αρχικού. Η είσοδος τοποθετήθηκε στη βόρεια πλευρά της επέκτασης, ενώ σε ανακαίνιση, το 1954 προστέθηκε και χτιστό κωδωνοστάσιο. Ο χρόνος ανέγερσης του δεν είναι γνωστός. Περιλαμβάνεται στην απογραφή των εκκλησιών του 1637 [ref]Χρονάκη Δ., «Τα ορθόδοξα εκκλησιαστικά μνημεία του Διαμερίσματος της Σητείας μέσα από την απογραφή του 1637», Πεπρ. Ι' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 2010, σ.153 αλλά η παρουσία σπαραγμάτων τοιχογραφιών τόσο στο παλαιότερο τμήμα του κλίτους όσο και στην επέκταση υποδεικνύει ότι θα πρέπει να κτίστηκε πριν να σταματήσει η τοιχογράφηση των ναών στη Κρήτη στις αρχές του 16ου αιώνα.

Στο δυτικό τοίχο του ναού υπάρχει μια κόγχη όπου έχει διασωθεί μια τοιχογραφία απλοϊκής βυζαντινής τεχνοτροπίας όπου απεικονίζονται τρία πρόσωπα από τα οποία διακρίνεται στο κέντρο το πρόσωπο του Χριστού.

Η ύπαρξη ενός μονολιθικού κίονα με τραπεζιόσχημο κιονόκρανο από ασβεστόλιθο εντοιχισμένου στο νότιο τοίχο της επέκτασης, ενός κίονα χωρίς κιονόκρανο και τμήμα τρίτου κίονα στο περίβολο μαρτυρούν μεταφορά από αρχαιότερο κτήριο για να χρησιμοποιηθούν στη επέκταση του ναού.

Μέσα στο χωριό βρίσκεται και μια μικρή κρήνη [ref]Παπαδάκη Ν. «Οι κρήνες της Σητείας » εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας Σητεία 1992, σ. 55-56. που κατασκευάστηκε γύρω στα 1915 με την χρηματοδότηση του Άγγλου αρχαιολόγου D. G. Hogarth που έκανε τις πρώτες ανασκαφικές έρευνες στην Κάτω Ζάκρο. Η κρήνη αυτή έχει αναστηλωθεί το 2000 από τον Πολιτιστικό Σύλλογο. Η πρόσοψη είναι κτισμένη με ορθογώνιους λίθους από τους οποίους οι γωνιακοί βαίνουν σε παραστάδες σε όλο το ύψος ενώ ένα ανάγλυφο γείσο στέφει το κτήριο. Στη μέση σχεδόν της πρόσοψης βρίσκεται ο κρουνός και μια μικρή γούρνα. Η υδροληψία γινόταν με σωλήνες από την μικρή πηγή που βρίσκεται κοντά στο ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα.

Στα νοτιοδυτικά του οικισμού, στη θέση «Βίγλου» [ref]Ροδανάκης Γ.Γ. «Ζάκρος στην εσχατιά της Ευρώπης», Εκδοτικός Όμιλος Ιων, Αθήνα, 2013, σ.110, 151-153., κοντά στην ομώνυμη πηγή υπάρχουν ίχνη κατοίκισης και καταγράφεται η ύπαρξη νερόμυλους που δε είναι εμφανής σήμερα. Εκεί βρίσκεται ο ναός γνωστός ως η Παναγία στου Βίγλου (της Κοιμήσεως της Θεοτόκου). Πρόκειται για μια μικρή βασιλική που όπως φαίνεται από τα αρχιτεκτονικά μέρη της (παραστάδες, υπέρθυρο και αγιοθύρι) ανάγεται στην ενετική περίοδο ενώ ίχνη τοιχογραφιών που είχαν αποκαλυφθεί σε ανακαίνιση του 1950 υποδεικνύουν ότι πιθανόν ήταν κτίσμα τέλη 14ου με αρχές 15ου αιώνα. Φαίνεται ότι ο αρχικός ναός ερειπώθηκε από φυσική αιτία και ανοικοδομήθηκε, γύρω στο 1890 σύμφωνα με της πηγές, με επέκταση στα δυτικά όπως υποδεικνύει η διαφορά καμπυλότητας του εσωτερικού θόλου.

Η ύπαρξη κάποιων τοπωνύμιων στη περιοχή μαρτυρεί την ύπαρξη και άλλων νερόμυλων που δεν έχουν διασωθεί [ref]Περάκης Γ. «Τα νερά της Ζάκρου και οι παλιοί νερόμυλοι» περιοδ. «Εν Σητεία» τεύχ. 2 Σεπτέμβριος 1991, σ.37. Στα βορειοανατολικά του χωριού στη θέση «Παλιόφουρνος» φαίνεται να υπήρχε νερόμυλος με φούρνο, ενώ στη θέση «Παλαίμυλος», η οποία αναφέρεται σε βενετικά αρχεία του 17ου αιώνα, κοντά στην κοίτη του ποταμού υπήρχε ένας από τους πιο παλιούς νερόμυλους που τα ίχνη του παρέσυραν οι πλημμύρες του 1901 και 1932.

Φαράγγι Νεκρών

Από τη θέση αυτή («Παλαίμυλος»), το περιπατητικό μονοπάτι Ε4 εισέρχεται στο Φαράγγι της Ζάκρου που είναι γνωστό ως «Φαράγγι των Νεκρών». Η ονομασία αυτή του δόθηκε, μετά από αρχαιολογικές ανασκαφές που έγιναν στις σπηλαιώδεις κοιλότητες που βρίσκονται στα τοιχώματά του, όταν βρέθηκαν τάφοι από τη Μινωική εποχή και ήρθαν στο φως αξιόλογα ευρήματα.[ref]Πλάτων Ν. «Ανασκαφή Ζάκρου» ΠΑΕ «Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρίας», 1962 σ.166-167 Εκτός από τις μινωικές ταφές έχουν εντοπιστεί και υστερομινωικοί οικισμοί με οχυρωματικό χαρακτήρα στις θέσεις Λενικά και Κάτω Κάστελλα. [ref]Βοκόπουλος Λ., «Κάτω Κάστελλα, Λενικά. Δύο οχυρές θέσεις στο φαράγγι της Ζάκρου», Κρητική Εστία, Περίοδος Δ, τόμ. 6, Χανιά 1997-1998, σ.237-269.

Πρόκειται για εξαιρετικής ομορφιάς φαράγγι, με γεωλογικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον, που αναπτύσσεται σε περίπου 4 χιλιόμετρα μήκος. Από τις χαμηλές λοφοσειρές της Επάνω Ζάκρου προχωρά στη κοίτη του χειμάρρου με τις πικροδάφνες, τις βελανιδιές και τις αγριοχαρουπιές και καταλήγει στην μικρή εύφορη πεδιάδα με ελαιώνες του όρμου του μικρού οικισμού της Κάτω Ζάκρου.

Κάτω Ζάκρος

Εδώ βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος με το μινωικό ανάκτορο, τα παραρτήματα του και τον μινωικό οικισμό. Στην πλαγιά του λόφου στη Κάτω Ζάκρο έκανε την πρώτη ανασκαφική έρευνα ο Άγγλος Αρχαιολόγος Hogarth το 1901 και έφερε στο φως μέρος του αρχαίου οικισμού. Η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή συνέχισε τις ανασκαφές ως το 1940 αλλά αυτός που ανέσκαψε το ανάκτορο το 1961 ήταν ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτωνας. Η στρατηγική θέση με το ασφαλές λιμάνι αποτέλεσε κέντρο εμπορικών συναλλαγών με τις χώρες της ανατολικής Μεσογείου - Κύπρο, Συρία, Μεσοποταμία, Αίγυπτο - κατά τη Μινωική Εποχή όπως υποδεικνύουν τα πλούσια ευρήματα (φύλλα χρυσού, ελεφαντόδοντα, κοσμήματα, αγγεία), που ήρθαν στο φως.

Το ανάκτορο έχει δύο κύριες οικοδομικές φάσεις [ref]Δαβάρας Κ., «Ανατολική Κρήτη», εκδ. οίκος HANNIBAL, Αθήνα, 2016, σ.101- 106 , με την πρώτη να ανάγεται περίπου στο 1900 π.Χ., ενώ η δεύτερη γύρω στο 1600 π.Χ.. Όπως και τα άλλα κέντρα της Μινωικής Κρήτης καταστράφηκε στα 1450 π.Χ. περίπου. Αν και μικρότερο από τα άλλα μινωικά ανάκτορα, η έκταση του μαζί με τα παραρτήματά του ξεπερνά τα 8.000 τ.μ. και υπολογίζεται ότι περιλάμβανε περίπου 300 διαμερίσματα μαζί με τους ορόφους. Στα βορειοανατολικά του ανακτόρου ένας πλακόστρωτος δρόμος από το λιμάνι οδηγούσε στην μεγάλη κεντρική αυλή που πλαισιώνεται από τέσσερις πτέρυγες, ενώ γύρω από το παλάτι εκτεινόταν ο οικισμός.

Η κεντρική αυλή με κτιστό βωμό στα βορειοδυτικά, ήταν ο χώρος όπου λάμβαναν χώρα οι θρησκευτικές τελετές και περιβαλλόταν από μεγαλοπρεπείς προσόψεις και στοές με κίονες-πεσσούς που στήριζαν τις βεράντες.

Στη δυτική πτέρυγα [ref]Πλάτων Ν., «Ανασκαφαί Ζάκρου», ΠΑΕ 1965, σ. 201-207 & ΠΑΕ 1966, σ. 163-168 , που περιλάμβανε τον χώρο λατρείας, βρίσκεται το Ιερό, ένα μικρό δωμάτιο απρόσιτο στο κοινό με υψηλό «θρανίο» για την απόθεση αντικειμένων και δίπλα βρίσκεται η «Δεξαμενή καθαρμών» [ref]Πλάτων Ν., «Zάκρος. Tο νέον μινωϊκόν ανάκτορον», Η εν Αθήναις Αρχαιολογική εταιρεία. Αθήναι, 1974, σ.111-114 που είχε εξαγνιστικό-τελετουργικό χαρακτήρα, όπως φαίνεται και από τελετουργικό αγγείο που βρέθηκε εκεί. Πρόκειται για μια τετράπλευρη κατασκευή με οκτώ σκαλοπάτια που επέτρεπαν στους ιερείς να μπουν στο νερό για να εξαγνιστούν πριν τελετουργήσουν στο Ιερό.

Επίσης, υπάρχει το θησαυροφυλάκιο, που βρέθηκε ασύλητο και έδωσε μια μεγάλη σειρά από αριστουργηματικά τελετουργικά σκεύη και το αρχειοφυλάκειο, όπου πάνω σε πήλινα ράφια ήταν τοποθετημένα κιβωτίδια με τις πήλινες πινακίδες σε Γραμμικής Α.

Στην ανατολική πτέρυγα, που αποτελούσε τον χώρο διαμονής και το διοικητικό κέντρο του ανακτόρου, βρίσκονται τα βασιλικά διαμερίσματα. Στα ανατολικά τους βρίσκεται η «αίθουσα δεξαμενής», ένα ευρύχωρο δωμάτιο με πολύθυρο προς το μέρος των βασιλικών δωματίων όπου υπάρχει μια ιδιαίτερη κυκλική δεξαμενή [ref] Πλάτων Ν., «Zάκρος. Tο νέον μινωϊκόν ανάκτορον», Η εν Αθήναις Αρχαιολογική εταιρεία. Αθήναι, 1974, σ.172-177. με διάμετρο 7μ. Τα τοιχώματα της είναι επιχρισμένα με υδραυλικό κονίαμα και 8 λίθινα σκαλοπάτια οδηγούν στον πλακοστρωμένο πυθμένα της. Η παρουσία πέντε βάσεων κιόνων περιμετρικά της, υποδεικνύουν ότι πιθανόν να ήταν στεγασμένη και ίσως η χρήση της να ήταν για αναψυχή. Ακόμα σήμερα η παρουσία νερού όλο το χρόνο την καθιστά μοναδικό υδροβιότοπο για τις χελώνες της περιοχής.

Μια άλλη υπόγεια δεξαμενή βρίσκεται νότια της προηγούμενης, η «Τυκτή κρήνη» [ref]Πλάτων Ν., «Zάκρος. Tο νέον μινωϊκόν ανάκτορον», Η εν Αθήναις Αρχαιολογική εταιρεία. Αθήναι, 1974, σ.179-182. , όπως ονομάστηκε η τετράπλευρη κτιστή κατασκευή με τα 15 σκαλοπάτια και λίγο πιο πέρα το κυκλικό κτιστό πηγάδι με 8 σκαλοπάτια. Η αρχική του χρήση ήταν η άντληση νερού αλλά όπως φαίνεται από τα κύπελλα προσφορών που βρέθηκαν εκεί, είχε χρησιμοποιηθεί και σαν αποθέτης. Από το βάθος του, κατά την διάρκεια των ανασκαφών το 1964, ανασύρθηκε ένα κωνικό κύπελλο που ήταν γεμάτο ελιές.

Στη νότια πτέρυγα βρίσκεται ο εργαστηριακός χώρος, όπως προκύπτει από τα μισοτελειωμένα αντικείμενα και κομμάτια πρώτων υλών (ελεφαντόδοντο, ορεία κρύσταλλος κ.α.) ακόμα ακατέργαστα, που βρέθηκαν στο χώρο. Φαίνεται ότι παρασκευάζονταν επίσης αρώματα από τοπικά βότανα.

Στη βόρεια πτέρυγα υπήρχε ένα μεγάλο δωμάτιο που ερμηνεύεται ως μαγειρείο και εξυπηρετούσε ίσως μια αίθουσα συμποσίων που βρίσκονταν στον πάνω όροφο. Βορειοανατολικά της κεντρικής αυλής, κοντά στα "βασιλικά διαμερίσματα", βρίσκεται το λεγόμενο «λουτρό της βασίλισσας». Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα χώρων με δύο προθαλάμους και μια περίτεχνα κτισμένη «Δεξαμενή Καθαρμών» [ref]Πλάτων Ν., «Zάκρος. Tο νέον μινωϊκόν ανάκτορον», Η εν Αθήναις Αρχαιολογική εταιρεία. Αθήναι, 1974, σ.167-170. . Η δεξαμενή είχε ξύλινη κλίμακα και στον βόρειο και δυτικό τοίχο διαμορφώνονται κόγχες, με μικρούς κιονίσκους πάνω σε θρανία. Η κόγχη του βόρειου τοίχου είναι διακοσμημένη με τοιχογραφία που απεικονίζει «κέρατα καθοσιώσεως» και διπλούς πελέκεις. Αφενός η θέση της δεξαμενής και αφετέρου τα θρησκευτικά σύμβολα που την κοσμούν, οδηγούν στο συμπέρασμα, σύμφωνα με τον ανασκαφέα, ότι η κάθαρση των βασιλικών προσώπων είχε και εξαγνιστικό-τελετουργικό χαρακτήρα.

Στα βορειοδυτικά του ανακτόρου βρίσκονται τα ανακτορικά παραρτήματα που χωρίζονται με πλακόστρωτα δρομάκια ενώ στα ανατολικά έχει εντοπιστεί μεταλλευτικός κλίβανος.

Το μονοπάτι που συνεχίζει στα δυτικά του αρχαιολογικού χώρου ακολουθώντας την ακτογραμμή, οδηγεί στο «σπήλαιο των Πελεκητών», όπως ονομάζεται από το αρχαίο λατομείο που βρίσκεται εκεί κοντά. Στο σπήλαιο έχουν βρεθεί ίχνη κατοίκησης από την νεολιθική εποχή. Το μονοπάτι που συνεχίζει στα ανατολικά του ανακτόρου και ακολουθεί το ρέμα καταλήγει στον όρμο της Κάτω Ζάκρου, σχηματίζοντας ένα μικρό υγρότοπο.