Σκαλιά

Το μονοπάτι Ε4 συνεχίζει ανάμεσα στα βράχια, περνάει νότια από μικρή κοιλότητα με παλιό ασβεστοκάμινο και στην συνέχεια φθάνει στο μικρό εγκαταλελειμμένο οικισμό των Σκαλιών [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000 σ. 146-147 και «Ζήρος και Ξερόκαμπος» εκδ. Κοινότητα Ζήρου 1989, σ.24-26, δυσπρόσιτο και προστατευμένο μέσω της φυσικής του οχυρής θέσης σε υψόμετρο 650 μέτρων.

Ο οικισμός αναφέρεται στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα ως Scaglia με 162 κατοίκους, στην τουρκική απογραφή του 1671 τον βρίσκουμε ως Isgalya με 25 οικογένειες ενώ στην τουρκική απογραφή του 1881 δεν αναφέρεται πια. Φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε μετά τη σφαγή των Σκαλιωτών όπως αναφέρει η προφορική παράδοση.

Οι Σκαλιώτες [ref]Κουτσαντωνάκης Εμμ., «Οι Σκαλιώται εν Σητεία και η δράση των.» Αμάλθεια 10, 1972, σ. 65-72 και Αμάλθεια 11, 1972, σ. 81-90γνωστοί για την αντιστασιακή δράση τους κατά των Τούρκων, προκάλεσαν την οργή τους όταν κατάφεραν να εξοντώσουν εκστρατευτικό σώμα 200 ανδρών που είχε κινηθεί εναντίον τους. Η παράδοση λέει ότι ο χριστιανός οδηγός που χρησιμοποίησαν για να τους οδηγήσει στα Σκαλιά έκανε κύκλους στα βουνά για να τους καθυστερήσει ώστε να αναγκαστούν να σταματήσουν να κοιμηθούν στη θέση «Μαύρος Κάμπος». Τότε βρήκε την ευκαιρία να ειδοποιήσει τους Σκαλιώτες κατάφεραν να τους αιφνιδιάσουν και να τους σκοτώσουν.

Οι Τούρκοι θέλοντας να πάρουν εκδίκηση πλησίασαν τον παπά Δράκο ή Φραγκιά από τη Ζήρο και του έταξαν αμοιβή για να τους προδώσει. Εκείνος κάλεσε τους Σκαλιώτες να τους κοινωνήσει στο ναό της Αγίας Παρασκευής για να συγχωρεθεί η αμαρτία τους που έσφαξαν τόσους ανθρώπους. Αφού τους προέτρεψε να αφήσουν τα όπλα τους έξω από την εκκλησία, οι Τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία να εισορμήσουν και να τους σφάξουν όλους, εκτός από ένα που κατάφερε να διαφύγει. Στη συνέχεια η παράδοση λέει ότι οι Τούρκοι κάλεσαν τον παπά δήθεν για την πληρωμή του, αλλά τον έκαψαν ζωντανό κρίνοντας ότι, αφού πρόδωσε τους συμπατριώτες του, θα ήταν άξιος να κάνει χειρότερα σε αυτούς. Ένα ηρώο έχει στηθεί στη μνήμη των σφαγιασθέντων, ενώ τα οστά τους φυλάσσονται στο ναό της Αγίας Παρασκευής στη Ζήρο.

Στις μέρες μας στα Σκαλιά σώζεται μόνο ο ναός του Αγίου Γεωργίου, ερειπωμένες κατοικίες ενώ το τείχος του χωριού διακρίνεται σε τμήματα. Στη ρίζα του βράχου, απέναντι από το ναό του Αγίου Γεωργίου, υπάρχει η πηγή από όπου υδρευόταν το χωριό και όπου, ακόμα σήμερα, ο επισκέπτης μπορεί να ξεδιψάσει. Το νερό της πηγής συγκεντρώνεται σε ένα όμορφο χτιστό λιμνίο που είναι υγροβιότοπος για διάφορους οργανισμούς της περιοχής.

Θρύλοι και παραμύθια της λαϊκής παράδοσης [ref]Σκουλούδης Ε.Π. «Δημώδεις παραδόσεις, θρύλοι, ιστορίες, αρχαίοι μύθοι, παραμύθια από την περιοχή Πραισού Σητείας και την ευρύτερη περιφέρεια της» , Πολιτιστικός Σύλλογος Πραισού, Σητεία 2010, σ.108-109. μιλάνε για «στοιχειωμένα νερά που τα λυτρώνει ο Άη Γιώργης». Φαίνεται ότι παλιότερα όταν η πίστη σε θρύλους ήταν διαδεδομένη, κτιζόταν συχνά εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου κοντά σε πηγές ή σε ποτάμια για να κατευνάσουν τα κακά πνεύματα.

Ναός Αγίου Γεωργίου

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στα Σκαλιά, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες [ref]Ροδανάκης Γ.Γ. «Ζάκρος στην εσχατιά της Ευρώπης», Εκδοτικός Όμιλος Ιων, Αθήνα 2013, σ.162-165 και όπως προκύπτει από τα σωζόμενα οικοδομικά στοιχεία, κτίστηκε πάνω στα ερείπια του ναού που υπήρχε όταν ο οικισμός ήταν κατοικημένος. Στα τέλη 19ου αιώνα (γύρω στο 1890) ανοικοδομήθηκε, διατηρώντας το νότιο τοίχο του ερειπωμένου ναού ως βόρειο και κτίζοντας εξ αρχής το νότιο τοίχο και το Ιερό, χρησιμοποιώντας το οικοδομικό υλικό του παλαιότερου ναού.

Είναι μονόχωρος θολοσκεπής ναός με είσοδο στη νότια όψη του και ένα προστώο που οικοδομήθηκε το 1966. Το θύρωμα, με ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο, φέρει δύο σειρές κάθετων ανάγλυφων ταινιών που περιβάλλονται από οδοντωτή ταινία. Στο ευθύγραμμο υπέρθυρο είναι χαραγμένα τέσσερα σύμβολα της οθωμανικής περιόδου.

Εσωτερικά, στο βόρειο τοίχο που αρχικά ήταν ο νότιος τοίχος του ναού, διακρίνεται η παλαιά είσοδος με λαξευμένους παραστάδες και υπέρθυρο, που σήμερα χρησιμοποιείται ως αναθηματική κόγχη. Παραπλεύρως, μια δεύτερη αναθηματική κόγχη, όπου τοποθετούσαν την εικόνα του Αγίου, στέφεται με τόξο με διακοσμητικούς ομόκεντρους κύκλους στο κλειδί.

Μαύρος Κάμπος

Από τα Σκαλιά το μονοπάτι οδηγεί σε μικρή άνυδρη κοιλάδα και ύστερα από ένα στενό βραχώδες πέρασμα καταλήγει στο μικρό οροπέδιο του Μαύρου Κάμπου.

Όπως αναφέρει η παράδοση εκεί οι Σκαλιώτες έσφαξαν όλο το εκστρατευτικό σώμα των Τούρκων. Το οροπέδιο του Μαύρου Κάμπου πήρε το όνομα του από την χαρακτηριστική σκούρα απόχρωση που παίρνει το χώμα του κάμπου το χειμώνα. Παλιά οι κάτοικοι καλλιεργούσαν εκεί αμπέλια, αλλά τώρα χρησιμοποιείται μόνο για την καλλιέργεια δημητριακών και φιλοξενεί πολυάριθμους μικρούς υγροτόπους. Στην ανατολική άκρη του οροπεδίου το μονοπάτι διασχίζει μικρό διάσελο και αρχίζει να κατεβαίνει στην πλαγιά ενός μικρού λόφου που χαμηλά εξελίσσεται σε μια καταπράσινη ρεματιά με πολλά νερά όπου διακρίνεται το χωριό της Επάνω Zάκρου.