Χανδράς

Στο Οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων, όπως συνηθίζουν να αποκαλούν οι κάτοικοι της περιοχής το οροπέδιο, βρίσκεται το καταπράσινο χωριό Χανδράς ή Χαντράς, 23 χλμ. από τη Σητεία. Ήταν κεφαλοχώρι με σημαντικό πληθυσμό και λέγεται ότι οι Άραβες Σαρακηνοί, πρώτοι άποικοι του, το ονόμασαν έτσι από τη λέξη Hándra [ref]Αγγελάκης Εμ., "Σητειακά", τομ. Α', σ. 20 που σημαίνει πράσινο ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι το όνομα του προέρχεται από την αραβική λέξη χεντέρ-ερ, που σημαίνει πρωτεύουσα, λόγω του πληθυσμού του. Αναφέρεται από το Barozzi ως Ghandra [ref]Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων», Γραφικές Τέχνες Γ.Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1991, τόμος Β, σ. 823, στη ενετική απογραφή του 1583 από το Καστροφύλακα αναφέρεται ως Candra και Chandra με 403 κατοίκους αλλά και κατά τη Οθωμανική περίοδο υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα και μεγαλύτερα χωριά της Επαρχίας.

Η περιοχή του Χανδρά φαίνεται ότι κατοικήθηκε από την αρχαιότητα όπως μαρτυρούν μνημεία όλων των εποχών [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000 σ. 176. Στη θέση Πλακαλώνια βρέθηκαν μινωικές αρχαιότητες και τάφοι, στο ύψωμα Ξυκέφαλο υπήρχε ιερό κορυφής, στη Κορφή ή Κοπράνι προϊστορική ακρόπολη και στη τοποθεσία Πλακόσπηλιος υπήρχε ρωμαϊκός οικισμός και τάφοι. Κοντά στο χωριό βρίσκεται η τοποθεσία Γουντάς, με το σπηλαιώδες ξωκκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής, καθώς και οι ερειπωμένοι οικισμοί με εξαιρετικές παλιές εκκλησίες όπως αυτός της Βόιλας με το ναό του Αγίου Γεωργίου του 15ου αιώνα, του Αγίου Παντελεήμονα με τον ομώνυμο ναό και το Πάνω Παντέλη με το ναό της Μεταμορφώσεως με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες και χάραγμα του 1486.

Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου
Μέσα στον οικισμό του Χαντρά βρίσκεται ο δίκλιτος, λιθόκτιστος, θολοσκεπής ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και Ευαγγελισμού. Το κλίτος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ανάγεται στην εποχή της βενετοκρατίας, στον 15ο -16ο αι., και έφερε τοιχογραφικό διάκοσμο Διαδικτυακός τόπος: (http://www.medieval-etia-pafos.gr), που δυστυχώς σήμερα είναι κατεστραμμένος στα περισσότερα σημεία. Το κλίτος του Ευαγγελισμού προστέθηκε μετά τη δεκαετία του 1960. Στη νότια όψη βρίσκεται η είσοδος με ανάγλυφο θύρωμα με ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο, πάνω από το οποίο υψώνεται το κτιστό κωδωνοστάσιο. Στη δυτική πλευρά του υπάρχει παράθυρο με λαξευτό πλαίσιο και λιθανάγλυφο ρόδακα. Στη βόρεια όψη με πρόσβαση από την αυλή υπάρχει δεύτερη νεότερη είσοδος.

Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου
Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται επίσης, ο μικρός λιθόκτιστος, θολοσκεπής ναός του Αγίου Δημητρίου με το ανάγλυφο θύρωμα με οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο στη νότια όψη του και το μικρό κτιστό κωδωνοστάσιο. Στη δυτική όψη του υπάρχει ένα λιθόκτιστο παράθυρο και μια μικρή φωτιστική θυρίδα στην αψίδα του ιερού. Ο ναός δηλώνεται στην απογραφή [ref]Χρονάκη Δ. «Τα ορθόδοξα εκκλησιαστικά μνημεία του Διαμερίσματος Σητείας μέσα από την Απογραφή του 1637» Πεπραγμένα Ι'Διεθνούς Κρητολογικού, Χανιά 2010 σ.159 των ορθόδοξων ναών του 1637. Φαίνεται ότι πραγματοποιήθηκε κάποια ανακαίνιση το 1836, σύμφωνα με χάραγμα που υπάρχει στο τύμπανο της εισόδου.

Το μικρό οθωμανικό χαμάμ
Στο κέντρο του οικισμού βρίσκονται τα ερείπια του μικρού οθωμανικού χαμάμ. Το χαμάμ ήταν σημείο συνάντησης, ξεκούρασης και σωματικού εξαγνισμού των Οθωμανών που ζούσαν στην περιοχή. Πρόκειται για μικρό λουτρό, ενσωματωμένο σήμερα σε ιδιωτικό κτήριο το οποίο έχει καταστρέψει μέρος του. Το σωζόμενο τμήμα στεγάζεται με τρούλο, με φωτιστικές οπές, και διαθέτει χώρο καύσης («καζάνι») στη μία πλευρά. Στον συνεχόμενο χώρο υπάρχει στόμιο δεξαμενής νερού ή πηγαδιού, από το οποίο γινόταν η άντληση του νερού.

Η κρήνη
Στον οικισμό σώζονται ακόμα κτίρια με βενετσιάνικες επιρροές καθώς και μια εξαιρετική κρήνη [ref]Παπαδάκη Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας», εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, Σητεία 1992, σ. 118-122 με μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία της ενετικής εποχής. Αποτελείται από ένα δωμάτιο - δεξαμενή, με σειρά από πέντε κρήνες στην όψη, με αντίστοιχες γούρνες μέσα σε πέντε τόξα που βαίνουν σε παραστάδες. Το δάπεδο της δεξαμενής φτάνει στο ύψος των εξωτερικών κρουνών ώστε να διοχετεύεται σε αυτούς όλο το νερό του εσωτερικού της. Στα τύμπανα των τόξων είναι καρφωμένες σιδερένιες σφήνες με στρογγυλή κεφαλή που χρησίμευαν για να δένουν τα ζώα.

Μπροστά από τις κρήνες υπάρχει ανοιχτή στοά της οποίας η πρόσοψή αποτελείται από δύο ωραία λαξευμένα ημικυκλικά τόξα που πατούν σε τρείς αψιδοστάτες και το σύνολο στέφεται από ευθύγραμμη ανάγλυφη κορνίζα με οδοντωτή διακόσμηση. Στο κέντρο της πρόσοψης έχει αφαιρεθεί εντοιχισμένος λίθος που πιθανόν να έφερε επιγραφή ή κάποιο οικόσημο Στη δεξιά πλευρά υπάρχει το παράθυρο - θυρίδα ελέγχου. Στην οροφή της όλης κατασκευής, το 1947 έγινε προσθήκη ορόφου που στέγασε το Κοινοτικό κατάστημα, με αποτέλεσμα την μεγάλη αλλοίωση της κατασκευής.

O ναός του Αγίου Χαραλάμπους και του Τιμίου Σταυρού
Στο νεότερο τμήμα του οικισμού βρίσκεται ο δίκλιτος ναός του Αγίου Χαραλάμπους και του Τιμίου Σταυρού που είναι θολοσκεπής με επιβλητικό κωδωνοστάσιο στη νότια είσοδο του. Η µορφολογία του ναού παρουσιάζει νεοκλασικά χαρακτηριστικά που χρονολογούνται περί τα τέλη του 19ου αιώνα (μεταξύ 1870-1890, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες).

O κοιμητηριακός ναός της Παναγίας
Στο ανατολικό άκρο του οικισμού βρίσκεται ο μικρός κοιμητηριακός ναός της Παναγίας Διαδικτυακός τόπος: (http://www.medieval-etia-pafos.gr) που είναι λιθόκτιστος με οξυκόρυφο θόλο και οριζόντια απότμηση στο ανώτερο τμήμα της δυτικής πρόσοψής του.

Στη δυτική πλευρά βρίσκεται η είσοδος με θύρωμα με οξυκόρυφο τόξο που κοσμείται με επάλληλες γλυφές και ανάγλυφο σταυρό στο υπέρθυρο. Στο εσωτερικό είναι εμφανή τα οξυκόρυφα τόξα (σφενδόνια) που υποβαστάζουν το θόλο και καταλήγουν σε ανάγλυφα «φουρούσια». Στο χαμηλό τμήμα του θόλου κοντά στη κόγχη του ιερού ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αποτελούν τα κεραμικά ηχεία που βελτιώνουν την ακουστική του ναού. Στην αψίδα του ιερού υπάρχει μικρή φωτιστική θυρίδα με θωράκιο με λιθανάγλυφο διάκοσμο. Στη δυτική όψη μια απλή μεταλλική κατασκευή στηρίζει την ορειχάλκινη καμπάνα που διαθέτει καλοδουλεμένο ανάγλυφο διάκοσμο με παράσταση ανθεμίων και τη μορφή της Παναγίας.

Ανεμόμυλοι
Η έλλειψη τρεχούμενου νερού στην περιοχή του οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων, έστρεψε τους κατοίκους να κατασκευάσουν, κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, συστάδες από αντλητικούς ανεμόμυλους που αξιοποιούν τους ισχυρούς ανέμους, για την άντληση των υπόγειων αποθεμάτων νερού. Οι μεταλλικοί αντλητικοί ανεμόμυλοι διαδόθηκαν ευρέως για την εξυπηρέτηση των αναγκών άρδευσης των καλλιεργειών και ποτίσματος των κοπαδιών. Στο Χανδρά, ακόμα σήμερα, βλέπουμε αρκετούς από αυτούς τους παλιούς μεταλλικούς ανεμόμυλους με τις φτερωτές που δεν χρησιμοποιούνται πια.

Βόιλα

Στην ανατολική πλευρά του οροπεδίου περίπου 1 χλμ. από τον Χανδρά βρίσκεται ο ερημωμένος οικισμός Βόιλα [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000 σ. 26-30.Η απότομη πλαγιά στην οποία είναι κτισμένος προς τα νοτιοανατολικά δημιουργεί φυσική οχύρωση, ενώ χαμηλό τείχος που σώζεται τμηματικά, οχυρώνει την υπόλοιπη περίμετρο προς την κοιλάδα. Το τοπωνύμιο [ref]Χρονάκη Δ., "Ο νομός Λασιθίου κατά τη βυζαντινή περίοδο". Ο νομός Λασιθίου και η ιστορία του, τ. Α. Άγιος Νικόλαος: Εταιρία Γραμμάτων και Τεχνών Ανατολικής Κρήτης, 2016, σ.316. προέρχεται από τον ιδρυτή του οικισμού, βυζαντινό αξιωματούχο, με επώνυμο Βοΐλας ή Βόλιας, ή, από την λέξη βοϊλάς, βολιάς όπως αποκαλούσαν οι βυζαντινοί τον επιφανή πολεμιστή.

Η ύπαρξη του οικισμού ανάγεται στη μέση βυζαντινή περίοδο (10ος-12ος αι.) σύμφωνα με τις πηγές. Στην ενετική απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 αναφέρεται ως Voila με 299 κατοίκους, στην οθωμανική απογραφή του 1832 κατοικούσαν μία χριστιανική και 5 μουσουλμανικές οικογένειες ενώ το 1875 είχε 25 χριστιανούς και 25 μουσουλμάνους κατοίκους. Από τα τέλη του 19ου αιώνα παράκμασε σταδιακά και εγκαταλείφθηκε.

O ναός του Αγίου Γεωργίου
Στο ψηλότερο σημείο της πλαγιάς σώζεται ο ναός του Αγίου Γεωργίου σημαντικό μνημείο της Βόιλας.

Πρόκειται για ένα δίκλιτο ναό με δύο φάσεις κατασκευής. Στην πρώτη φάση ανήκει το νοτιοανατολικό τμήμα του κλίτους του Αγίου Γεωργίου ενώ αργότερα προστέθηκε η προς δυσμάς επέκταση του αρχικού κλίτους καθώς και το βόρειο δεύτερο κλίτος, αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο. Τα δύο κλίτη επικοινωνούν με μεγάλα τοξωτά ανοίγματα.

Το οξυκόρυφο θύρωμα έχει λιθανάγλυφη διακόσμηση ενετικής τεχνοτροπίας και φέρει στο υπέρθυρο οικόσημα, πιθανότατα των Salomon (Σαλομών/Σαλαμών), οικογένειας ευγενών οι οποίοι είχαν φέουδα στον οικισμό και την ευρύτερη περιοχή.

Η επέκταση του ναού έγινε για να φιλοξενήσει τον οικογενειακό τάφο των Σαλαμών όπως φαίνεται από τις επιγραφές. Στη νοτιοδυτική γωνία υπάρχει αρκοσόλιο (ταφικό μνημείο) με τοιχογραφημένο τύμπανο που απεικονίζει τη Θεοτόκο ένθρονη Βρεφοκρατούσα, δεξιά και αριστερά της τους κτήτορες του ναού. Σύμφωνα με το Gerola [ref]Gerola G., «Monumenti Veneti nell'isola di Creta» Le chiese, Βενετία 1908, vol. II, σ. 339 και πίν. 17 πρόκειται για τον Βενετό Πατρίκιο Γεώργιο Σαλαμό, στα αριστερά, ντυμένο στα μαύρα με λευκά γένια και δίπλα του μια γυναίκα με μοβ φούστα ενώ δεξιά ο γιός του ντυμένος με κρητική φορεσιά κρατά από τον ώμο μια γυναίκα με μακρύ λευκό φόρεμα και ανάμεσα τους ένα παιδί κρατά από το χέρι την γυναίκα και κάτω από την παράσταση μια επιτύμβια έμμετρη επιγραφή, λέει:

«Ω τύμβε πικρέ και πολλών πόνων γέμω(ν), έχω σε και βλέπω σε εχθρών και φίλον, φίλον μεν ως έχοντα τους πεφειλμένους εχθρόν δε ως φθείροντα αυτών τα κάλλει»

Στα αριστερά της Θεοτόκου υπάρχει μια άλλη επιγραφή με το όνομα του κτήτορα «Γεώργιος ο Σαλαμός» και την χρονολογία 1518. Σύμφωνα με τους μελετητές, η οικογένεια αυτή ταυτίζεται με την οικογένεια των προγόνων του Εθνικού μας ποιητή Διονύσιου Σολωμού [ref]Σπανάκης Στ, «Η οικογένεια των Σολομών της Κρήτης», Κρητικά Χρονικά τομ. ΙΒ', 1958 σ.415- 416, 450-451.. Στον δυτικό τοίχο, πάνω από τον ίδιο τάφο υπάρχει άλλη μία μικρή τοιχογραφία σε ορθογώνιο πλαίσιο η οποία αναπαριστά σκηνή επικήδειου θρήνου και φέρει επιγραφή με χρονολογία 1560.

Ο Πύργος της Βόιλας
Διαβαίνοντας τα στενά πλακόστρωτα σοκάκια τα ερειπωμένα κτήρια των σωζόμενων ενετικών κατοικιών με τις καμάρες φανερώνουν την ευημερία και την ανάπτυξη του οικισμού κατά την περίοδο αυτή. To επιβλητικότερο κτήριο είναι ο τριώροφος Πύργος της Βόιλας ή «του Τζεν Αλή» [ref]Gerola G. "Monumenti veneti nell'isola di Creta", Vol. IIΙ, Βενετία, 1917, σ.315- 316, φωτ. 218.. Η επιμελημένη τριώροφη κατασκευή με την αντηριδωτή βάση (scarpa), το λαξευτό κορδόνι, τα επιμελημένα εξωτερικά και εσωτερικά ανοίγματα, τα ωραία δάπεδα στον όροφο, ακολουθεί τα βενετσιάνικα πρότυπα του 16ου και 17ου αιώνα. Αποτελείται από δύο θολωτούς οξυκόρυφους χώρους που επικοινωνούν μεταξύ τους στο ισόγειο, με εσωτερική πέτρινη σκάλα ανόδου προς τον όροφο ο οποίος αποτελείται αντίστοιχα από δύο χώρους, με ίχνη παταριού (οντά) στο νοτιοδυτικό τμήμα.

Την Οθωμανική περίοδο ο Πύργος χρησιμοποιήθηκε ως έδρα και κατοικία διοικητών του τάγματος των γενιτσάρων. Ο γνωστότερος ανάμεσά τους υπήρξε ο χριστιανομάχος γενίτσαρος Τζέν Αλή. Στο θύρωμα της εισόδου υπάρχει πλούσια διακόσμηση με τα χαρακτηριστικά τούρκικα σύμβολα όπως ρόδακες, μπαλτάς, κυπαρίσσια ενώ στο κέντρο υπάρχει τούρκικο επίγραμμα με ημερομηνία Εγίρας 1153 που ισοδυναμεί με το έτος 1742 του Χριστιανικού ημερολογίου. Φαίνεται ότι το θύρωμα, που κατασκευάστηκε στη βενετοκρατία, δέχτηκε επισκευές κατά την οθωμανική περίοδο, εποχή στην οποία ανάγεται η πλούσια διακόσμηση.

Ο Ναός του Αγίου Παντελεήμονα
Στην νότια πλευρά του Πύργου υπάρχει ο ερειπωμένος μικρός δίκλιτος ναός του Αγίου Παντελεήμονα. Είναι κτίσμα εποχής βενετοκρατίας (τέλους 16ου - αρχών 17ου αιώνα) με επιμελημένη αρχική κατασκευή, όπως μαρτυρεί η ανάγλυφη διακόσμηση στα φουρούσια του σφενδονίου και η διαμόρφωση των δύο θόλων αλλά έχει υποστεί μεγάλες καταστροφές στις τοιχοποιίες, το ιερό και τη νότια είσοδο του.

Μεγάλη κρήνη
Την ύδρευση του οικισμού εξασφάλιζαν δύο κρήνες [ref]Παπαδάκη Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας», εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, Σητεία 1992, σ. 45- 49. με λεπτά διακοσμητικά σχέδια στις προσόψεις τους που ακόμα σήμερα δροσίζουν τους περαστικούς. Στη θέση «Κρύο νερό», βρίσκεται η μεγάλη οθωμανική κρήνη του οικισμού, που αποτελείται από ένα δωμάτιο – δεξαμενή με διακοσμημένη πρόσοψη.

Το τόξο της πρόσοψης κορυφώνεται σε κλειδί – λοφίο και βαίνει σε στενές παραστάδες με επίκρανα. Στο τύμπανο του τόξου υπάρχουν δύο περίτεχνες μικρές κόγχες και διακοσμητική ζώνη με ανάγλυφους εικοσάφυλλους ρόδακες. Ανάμεσα τους, ένα κόσμημα - πλαίσιο με μικρούς ρόδακες και ρόμβους στα τέσσερα άκρα του φαίνεται ότι έχει αποξεστεί στο κέντρο. Συνήθως στο σημείο αυτό υπήρχαν επιγραφές που ανέφεραν το δωρητή, το χρόνο κατασκευής, το όνομα της κρήνης και σε κάποιες περιπτώσεις στίχους από το Κοράνι.

Mικρή κρήνη
Δυτικά του οικισμού βρίσκεται η μικρή οθωμανική κρήνη με ωραίο διάκοσμο και επιγραφή στην πρόσοψη της. Αποτελείται από ένα δωμάτιο - δεξαμενή με πρόσοψη κτισμένη με ορθογώνιους ασβεστόλιθους που στέφεται από γείσο ενώ στον πλάγιο τοίχο υπάρχει η ξεχειλίστρα. Το τόξο της πρόσοψης βαίνει σε παραστάδες πλάτους όσο η υπόλοιπη πρόσοψη. Πάνω από αυτό υπάρχουν δύο ανάγλυφα κοσμήματα με οθωμανική επιγραφή ανάμεσα τους, η οποία έχει αποξεστεί με αιχμηρό εργαλείο. Στο τύμπανο του τόξου, πάνω από το χάλκινο κρουνό, υπάρχουν κυκλικά κοσμήματα και ανάμεσα τους χαραγμένη κόγχη που δεν έχει εκβαθυνθεί.

Ζήρος

Στη νότια έξοδο του Xανδρά ο ασφαλτοστρωμένος δρόμος οδηγεί στον οικισμό Ζήρος που είναι κτισμένος στους νότιους πρόποδες του υψώματος «Εγκρεμνός» (785 μ.), στο βορειοδυτικό άκρο του καταπράσινου ομώνυμου οροπεδίου με τους χαρακτηριστικούς ανεμόμυλους. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευση του ονόματος του χωριού, που αναφέρεται ως προελληνικό, αλλά καμία επιβεβαιωμένη [ref]Παπαδάκη Ν., «Ζήρος και Ξερόκαμπος» εκδ. Κοινότητα Ζήρου 1989, σ.10.

Η περιοχή της Ζήρου κατοικήθηκε από την αρχαιότητα όπως δηλώνει το πλούσιο αρχαιολογικό απόθεμα όλων των εποχών που υπάρχει παρόλο που δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφικές έρευνες [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000, σ. 54 . Στη Βρύση Xαμαίτουλου και στη θέση Φουκάς υπάρχουν μινωικοί οικισμοί, στη θέση Πυργάλες υπάρχουν ερείπια μινωικής έπαυλης, στη θέση Πεντάλιτρο μινωική ακρόπολη, στη θέση Ανεμομύλια υστερομινωικό κτίριο, στο Σταλό μινωικοί τάφοι και πρωτογεωμετρικός οικισμός, στο Κατσουλιανό και στον Κάτω Σταλό βρέθηκαν κυκλικοί και θολωτοί τάφοι, στις θέσεις Άγιος Ιωάννης και στο Κατεργάρη Παπά Πηγάδι αρχαϊκοί οικισμοί. Στην γύρω περιοχή υπάρχουν επίσης σπηλαιοβάραθρα και καταβόθρες, με πιο γνωστά τα σπήλαια της Αγριλιάς, της Λυγιάς και το σπήλαιο του Βοεβόδα στον Λαγκαδά.

Η παλαιότερη αναφορά του οικισμού [ref]Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων», Γραφικές Τέχνες Γ.Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1993, τόμος Α, σ.284-285. γίνεται από τον Francesco Barozzi το 1577 ως Siro ενώ το 1581 αναφέρεται σε συμβόλαιο ότι ήταν μητρικό φέουδο του Ανδρέα Κορνάρου. Στην ενετική απογραφή του 1583 του Πέτρου Καστροφύλακα, αναφέρεται ως Siro με 448 κατοίκους και από το Francesco Basilicata το 1630 ως Sciro. Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Ziro με 84 χαράτσια. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ότι είχε 30 τουρκικές και 30 χριστιανικές οικογένειες. Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται ως Ζήρος με 433 χριστιανούς και 186 μουσουλμάνους κατοίκους και υπαγόταν στο δήμο Χαντρά.

Ο οικισμός διατηρεί, ακόμη και σήμερα, αρχιτεκτονικά στοιχεία από τη Βυζαντινή, την Ενετική και την Οθωμανική περίοδο. Παλαιότερα, στη θέση της σημερινής κεντρικής πλατείας υπήρχε μια μικρή λίμνη ενώ σήμερα συναντούμε μια τεχνητή λιμνούλα Ν.Δ. του οικισμού, σημαντικό υγροβιότοπο της περιοχής.

Σώζονται αρκετοί μεταλλικοί ανεμόμυλοι για την άντληση νερού που οι περισσότεροι δεν λειτουργούν πια. Κοντά στην κεντρική πλατεία βρίσκεται ένας εκσυγχρονισμένος ανεμόμυλος που μέχρι πρόσφατα τροφοδοτούσε τη δεξαμενή του χωριού με νερό από το πηγάδι.

Αγία Παρασκευή
Η Ζήρος είναι συνδεδεμένη με το τραγικό ιστορικό γεγονός της Θυσίας των Σκαλιωτών (κατοίκους των γειτονικών Σκαλιών) που κατόπιν προδοσίας παγιδεύτηκαν από τους Τούρκους στο ναό της Αγίας Παρασκευής. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής ή Santa Veneranda κατά τους Βενετούς, πέρα της ιστορικής σημασίας της, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για την τυπολογία της και κυρίως για τις τοιχογραφίες της που θεωρούνται οι τελευταίες της κρητικής παράδοσης αφού στη συνέχεια, από τα μέσα του 16ου αιώνα επικράτησε η χρήση των φορητών εικόνων.

Πρόκειται για ένα ναό τριμερή [ref]Gerola G., «Monumenti Veneti nell'isola di Creta» Le chiese, Βενετία 1908, vol. II, σ.238, εικ.268, (κάτοψη του ναού), καθώς και σ.240, σημ. 4, σ.285, σημ.2 , κατασκευασμένο σε διαφορετικές εποχές. Το νότιο κλίτος είναι το παλαιότερο, στο οποίο σώζεται η τοιχογραφία της Αγίας Παρασκευής πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο της εισόδου, με χρονολογία 1523 [ref]Παπαδάκη Ν., «Ζήρος και Ξερόκαμπος» εκδ. Κοινότητα Ζήρου 1989, σ.34-38 . Το κεντρικό κλίτος έχει μεγαλύτερο μήκος από τα άλλα δύο και επικοινωνεί με αυτά με χαμηλά τόξα που στηρίζονται σε ογκώδεις πεσσούς, διακοσμημένους με επίκρανα με κορνίζα σε μορφή πλεξίδας. Το βόρειο κλίτος με χαμηλό θόλο είχε χρησιμοποιηθεί επί σειρά ετών ως οστεοφυλάκιο για τα οστά των Σκαλιωτών, ενώ σήμερα η οστεοθήκη βρίσκεται στο νότιο κλίτος. Η κύρια είσοδος καθώς και η νότια δευτερεύουσα είσοδος στα ανατολικά φέρουν ανάγλυφα οξυκόρυφα θυρώματα με πολύ επιμελημένη διακόσμηση, βενετσιάνικης τεχνοτροπίας.

Άγιος Νικόλαος
Στη βορειοανατολική πλευρά του οικισμού βρίσκεται και ο τοιχογραφημένος ναός του Αγίου Νικολάου [ref]Παπαδάκη Ν., «Ζήρος και Ξερόκαμπος» εκδ. Κοινότητα Ζήρου 1989, σ.40 που είναι μονόχωρος, λιθόκτιστος, θολοσκεπής. Κατασκευάστηκε σε δύο φάσεις. Το αρχικό ανατολικό τμήμα του φέρει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφικό διάκοσμο με σκηνές από το βίο του Αγίου Νικολάου καθώς και παραστάσεις άλλων αγίων. Σύμφωνα με χαράγματα που έχουν γίνει από επισκέπτες πάνω στο κονίαμα των τοιχογραφιών, χρονολογείται πριν από το 1472. Σε ορισμένα σημεία διακρίνεται και πρωιμότερο στρώμα τοιχογραφιών. Ο χώρος του ιερού βήματος διαχωρίζεται μέσω τοιχογραφημένου τοίχου.

Σε δεύτερη φάση, μεταξύ 16ου -17ου αι., έγινε επέκταση του αρχικού ναού στα δυτικά. Στη νότια όψη υπάρχει η είσοδος με ανάγλυφο θύρωμα με ηµικυκλικό τόξο, με επιμελημένη διακόσμηση, βενετσιάνικης τεχνοτροπίας, πάνω από το οποίο υψώνεται το κωδωνοστάσιο. Οι προφορικές παραδόσεις λένε ότι αν ανήμερα της εορτής του αγίου ο τοίχος παρουσίαζε υγρασία (ιδρώτα) σήμαινε ότι θα είναι καλοχρονιά.