Ετιά

Από το χωριό Παπαγιαννάδες με μια μικρή παράκαμψη στη διαδρομή του μονοπατιού Ε4 προς το χωριό Αρμένοι, βρίσκεται ο μικρός εγκαταλελειμμένος οικισμός Ετιά που άκμασε κατά την Ενετική περίοδο όταν ανήκε στην οικογένεια De Mezzο. Ο οικισμός υπήρχε ήδη από τα Βυζαντινά χρόνια όπως μαρτυρούν ίχνη τοιχογραφιών στο ναό της Αγίας Αικατερίνης. Στις πηγές αναφέρεται με διάφορα παραπλήσια ονόματα [ref]Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων», Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1991, τόμος Α. σ 260–261.: Από τον Francesco Barozzi το 1577 ως Etea, στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα ως Ettea με 564 κατοίκους, ο Basilicata τον αναφέρει το 1630 ως Ethea ενώ στη τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Nitye με 62 χαράτσια. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 τον βρίσκουμε ως Nethia με 2 χριστιανικές και 10 μουσουλμανικές οικογένειες. Το 1881 στην απογραφή γίνεται αναφορά στον οικισμό με το όνομα Ετηά με 18 χριστιανούς και 94 μουσουλμάνους κατοίκους, αποτελώντας τμήμα του τότε δήμου Χαντρά. Αργότερα, το 1900 με την αποχώρηση των Οθωμανών απομένουν σε αυτό 8 κάτοικοι.

Η Έπαυλη De Mezzo ή Σεράι
Στον οικισμό δεσπόζει η επιβλητική Έπαυλη De Mezzo ή Σεράι [ref]Κριτσωτάκη Ν. «Η ενετική έπαυλη των Dei Mezzo στην Ετιά Σητείας», Πεπραγμένα Η' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο 2001, τομ.Β, σ. 347-364 , ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής στην Κρήτη. Η πρώτη φάση ανέγερσης της τοποθετείται στα τέλη του 15ου αιώνα ενώ η σημερινή της μορφή με τα αναγεννησιακά στοιχεία ανάγεται στις αρχές του 17ου αιώνα. Ήταν η κατοικία των ευγενών βενετών De Mezzo, φεουδαρχών της περιοχής όπως φαίνεται από το οικόσημο [ref]Gerola G., "Monumenti veneti nell'isola di Creta", Βενετία 1917 Vol. III, σ. 310-314 που βρίσκεται στο θύρωμα της πρόσοψης πάνω από ανάγλυφες χίµαιρες µε ανθοφόρους βλαστούς.

Το κτίριο έχει φρουριακό χαρακτήρα εξωτερικά, και περιβάλλεται από δύο περιβόλους. Αρχικά ήταν τριώροφη µε επιβλητική κύρια είσοδο στη νότια πλευρά αλλά μετά από διαδοχικές καταστροφές σήμερα σώζεται μόνο το ισόγειο. Στο υπέρθυρο της εισόδου προς τους ορόφους, γύρω από ανάγλυφο διάκοσμο, που απεικονίζει μια κεφαλή μέσα σε κυκλική ταινία, είναι γραμμένη η εξής επιγραφή με κεφαλαία λατινικά γράμματα: «INTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO» δηλαδή: «ας μπει μέσα η αφεντιά σας χωρίς να ντρέπεται».

Την εποχή της Οθωμανικής περιόδου η έπαυλη χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία Τούρκων αξιωματούχων. Τότε έγιναν οι εγκαταστάσεις του λουτρού στο ανώγειο [ref]Χρονάκη Δ., «Οι εργασίες αναστήλωσης της έπαυλης των De Mezzo στην Ετιά Σητεία» Αρχαιολογικό έργο Κρήτης 2, Πρακτικά της 2ης συνάντησης, Ρέθυμνο 2010 σ. 120-122 και ανεγέρθηκαν γύρω από την αυλή κι άλλα κτίσματα. Τελευταίος ένοικος υπήρξε ο γνωστός για τις θηριωδίες κατά των χριστιανών, Μεµέτακας ο επονομαζόμενος Σεραγιανός, γι' αυτό η έπαυλη είναι μέχρι σήμερα γνωστή µε την ονομασία Σεράγιο - Σεράι. Στην επανάσταση του 1828 οι Τούρκοι οχυρώθηκαν στην Έπαυλη για να σωθούν αλλά στο τέλος αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Μετά την αποχώρηση τους υπέστη πολλές καταστροφές, αφαιρέθηκε η ξύλινη στέγη της με αποτέλεσμα ο δεύτερος όροφος να καταρρεύσει. Στο σεισμό του 1856, κατέπεσε μεγάλο μέρος των τοίχων του ορόφου και των εξωτερικών του κτισμάτων. Από τότε και ύστερα το κτίριο λεηλατήθηκε συστηματικά µε αφαίρεση λίθινων µελών και οικοδομικού υλικού. Το 1959 κηρύχτηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Στις επόμενες δεκαετίες έχουν γίνει σημαντικές εργασίες στερέωσης, αποκατάστασης και ανάδειξης του συγκροτήματος.

Κρήνη
Στην είσοδο της έπαυλης De Mezzo βρίσκεται η κρήνη [ref]Παπαδάκη Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας », Σητεία 1992 εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, σ. 52-53 που αποτελείται από ένα μικρό δωμάτιο – δεξαμενή που δεχόταν νερό πιθανότατα από την πηγή «Καμαράκι», που βρίσκεται ψηλότερα και σε απόσταση 500 μ. Β.Α. του οικισμού των Αρμένων. Το νερό από την πηγή μετέφεραν πήλινοι σωλήνες (κουτούτα, condotti) όπως συνηθιζόταν εκείνη την εποχή. Έχει δύο προσόψεις, η μία προς την πλευρά της έπαυλης για χρήση από τους κατοίκους της έπαυλης και η άλλη προς το δρόμο για να ξεδιψούν οι περαστικοί. Στην τελευταία υπάρχει εντοιχισμένη λίθινη πλάκα με αστεροειδή διακόσμηση και επιγραφή όπου αναφέρεται η ημερομηνία κατασκευής (1701) και το όνομα του Επισκόπου Ιεράς Μελετίου Τριβιζά που πιθανόν την έκτισε για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Η κρήνη ήταν μερικώς κατεστραμμένη και αναστηλώθηκε το 2008 από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Ναός της Αγίας Αικατερίνης
Στο άκρο του οικισμού βρίσκεται ο δίκλιτος ναός της Αγίας Αικατερίνης και Γεννήσεως της Παναγίας ref: Διαδικτυακός τόπος: (http://www.medieval-etia-pafos.gr). Πρόκειται για δίκλιτο ναό με δύο κατασκευαστικές φάσεις. Το νότιο κλίτος αποτελούσε τον αρχικό ναό, στον οποίο σώζονται σπαράγματα τοιχογραφιών. Κατά την προσθήκη του βόρειου κλίτους, στη δεύτερη φάση οικοδόμησης στις αρχές του 17ου μ.Χ. αι., ενοποιήθηκε όλη η κατασκευή με στοιχεία αναγεννησιακής μορφολογίας, με κυρίαρχο το επιβλητικό κωδωνοστάσιο με την λιθανάγλυφη διακόσμηση και τα αετώματα με τις έλικες. Σύμφωνα με προφορικές παραδόσεις, λειτουργούσε και ως καθολικός και ως ορθόδοξος ναός. Στην οθωμανική περίοδο μετατράπηκε σε τζαμί. Μετά το 1899 μετατράπηκε και πάλι σε χριστιανικό ναό. Στη δυτική πλευρά του αύλειου χώρου σώζονται υπολείμματα επάλξεων παλαιότερης φάσης, ενδεχομένως μια αρχικής οχύρωσης.

Ναός Αγίου Ιωάννη
Στα ανατολικά του οικισμού βρίσκεται ο μονόκλιτος θολοσκεπής ναός του Αγίου Ιωάννη που ανάγεται στον 15ο–16ο αιώνα μ.Χ. Στη νότια όψη υπάρχει η είσοδος με ανάγλυφο θύρωμα με ηµικυκλικό τόξο και μικρό παράθυρο με ανάγλυφο διάκοσμο λαϊκής τεχνοτροπίας [ref]Gerola G., «Monumenti Veneti nell'isola di Creta» Le chiese, Βενετία 1908, vol. II, σ. 262 εικ.324.. Στην ίδια πλευρά υψώνεται το κτιστό κωδωνοστάσιο.

Στην Ετιά υπήρχαν ακόμα την περίοδο της βενετοκρατίας, ο ναός της Παναγίας στο μέσο του οικισμού, σήμερα ερειπωμένος, του οποίου το μέγεθος και η επιμελημένη κατασκευή μαρτυρεί την σπουδαιότητα του καθώς και ο ημιερειπωμένος ναός του Άγιου Αθανάσιου, πίσω από την έπαυλη. Εκτός του οικισμού στα βόρεια σώζονται επίσης τα λείψανα του ερειπωμένου τοιχογραφημένου ναού του Αγίου Κωνσταντίνου, σχήματος ελεύθερου σταυρού.

Αρμένοι

Μετά την Ετιά βρίσκεται το γραφικό χωριό των Αρμένων με τους δεκάδες ανεμόμυλους, που αντλούσαν κάποτε νερό από τα πηγάδια, σε υψόμετρο 560 μ. στο ομώνυμο οροπέδιο, περίπου 27 χλμ. από τη Σητεία. Το τοπωνύμιο προέρχεται από τις οικογένειες των Αρμενίων στρατιωτών που εγκαταστάθηκαν εκεί μετά την ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά το 961 [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000 σ. 20-21.

Ο οικισμός [ref]Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων», Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1991, τόμος Β, σ. 517. αναφέρεται ως Armenus το 1577 από τον Francesco Barozzi και στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα με 428 κατοίκους. Με την ίδια ονομασία αναφέρεται επίσης από τον Basilicata το 1630 και στην τουρκική απογραφή του 1671, με 78 χαράτσια ενώ στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Armeni με 20 χριστιανικές και 8 τουρκικές οικογένειες. Το 1881 όλοι οι κάτοικοι του ήταν χριστιανοί και ανήκε στο δήμο του Χαντρά.

Στο χωριό βρίσκονται οι βυζαντινοί ναοί της Κοίμησης της Θεοτόκου, του Αγίου Ιωάννη και του Αγίου Γεωργίου. Σήμερα σώζεται μόνο ένα μέρος των τοιχογραφιών του ναού του Αγίου Γεωργίου. Ο ναός του Αγίου Ιωάννη έχει ασβεστωθεί όπως και ο ναός της Κοιμήσεως, που υπέστη μεγάλη καταστροφή από τους Τούρκους το 1829 και στη συνέχεια οι τοιχογραφίες που είχαν απομείνει καλύφτηκαν με ασβέστη.

Η Μονή της Αγίας Σοφίας
Στον κάμπο των Αρμένων, που είναι κατάφυτος με αμπελώνες, βρίσκεται το μοναστηριακό συγκρότημα της Αγίας Σοφίας. Η ανακαίνιση του συγκροτήματος γύρω από τον αρχικό ναό χρονολογείται το 1634, σύμφωνα με επιγραφή που υπήρχε στο κατεστραμμένο σήμερα θύρωμα [ref]Gerola G, «Monumenti veneti dell'isola di Creta», vol. IV, Βενετία 1932, σ.591, (φωτογραφία του θυρώματος 990).

Η μονή είχε οχυρό χαρακτήρα και βάσει παλιάς φωτογραφίας του κατεστραμμένου θυρώματος φαίνεται ότι είχε έντονη ομοιότητα με την είσοδο της Μονής Τοπλού. Στο κέντρο του περιβόλου βρίσκεται ο ναός της Αγίας Σοφίας ενώ περιμετρικά υπάρχουν οι πτέρυγες των κελιών με ερειπωμένα σήμερα τα περισσότερα κτίσματα.

Ο ναός είναι μονόκλιτη βασιλική και έχει ανεγερθεί σε δύο φάσεις. Στην αρχική φάση ανήκει το ανατολικό τμήμα με το Ιερό, που έχει χαμηλότερο ύψος. Στη συνέχεια, κατά την ανακαίνιση του συγκροτήματος, ο ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά. Διαθέτει μία είσοδο προς τη βόρεια πλευρά της αυλής και μία άλλη προς τη νότια, με πλούσια διακοσμημένα αετώματα, και οι δύο στο τμήμα της προσθήκης. Τα διακοσμητικά λιθανάγλυφα στα θυρώματα και στα παράθυρα στις όψεις του ναού, τα στοιχεία των κελιών και η επιμελημένη πλακόστρωση της αυλής μαρτυρούν ιδιαίτερη φροντίδα στην κατασκευή.

Η μονή λεηλατήθηκε την Οθωμανική εποχή. Όταν ο Όσιος Ιωσήφ ο Γεροντογιάννης Διαδικτυακός τόπος Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας (http://www.imis.gr) το 1866 κατέφυγε στο έρημο τότε Μοναστήρι, ανακαίνισε τμήμα των ερειπωμένων κτηρίων. Από το 1870 μέχρι το 1884 στη μονή λειτούργησε και σχολείο.

Ο ναός του Αγίου Πνεύματος
Στο οροπέδιο των Αρμένων, ανατολικά της Μονής της Αγίας Σοφίας, μέσα στους απότομους βράχους, διακρίνεται η λιθόκτιστη πρόσοψη του σπηλαιώδους ναού του Αγίου Πνεύματος. Στο βάθος της σπηλιάς είναι διαμορφωμένο το Ιερό και στο ίδιο ύψος με την απόληξη του τέμπλου είναι τοποθετημένο ένα κανάτι για να συλλέγει το αγίασμα από το μοναδικό σημείο του σπηλαίου όπου έχουμε σταγονορροή, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, κατά τη συγκεκριμένη στιγμή, την ημέρα που γίνεται λειτουργία.

Οι κάτοικοι των Αρμένων αλλά και των γειτονικών χωριών τιμούν ιδιαίτερα το ξωκλήσι και διηγούνται πολλές ιστορίες για τα θαύματα που έγιναν με το αγίασμα του. To νερό αδιάκοπα μέσα στους αιώνες, σχετίζεται άμεσα με τη λατρεία και τη θεραπεία. Στην αρχαιότητα το νερό παίρνει μορφή και θεοποιείται, όπως συνέβη στις περιπτώσεις των ποταμών. Σε ιαματικές πηγές πραγματοποιούνταν τελετουργίες και θεραπευτικές πρακτικές. Στο χριστιανισμό το νερό είναι το μέσο μέσα από το οποίο διοχετεύεται η θεία χάρη, αγιάζεται και θεραπεύει τις διάφορες ασθένειες.

Ανήμερα του Αγίου Πνεύματος, οι κτηνοτρόφοι της περιοχή προσφέρουν μεγάλη ποσότητα από γάλα που το βράζουν επιτόπου και το δίνουν στους πιστούς. Λίγο πιο ψηλά βρίσκεται άλλος ένας σπηλαιώδης ναός που φτιάχτηκε ως τάμα πιστού αλλά δεν εγκαινιάστηκε και δεν έχει λειτουργηθεί.