Αδρομύλοι

Στο χαμηλότερο σημείο της κοιλάδας των Λιθινών ο παλιός οικισμός των Αδρομύλων μέσα σε πανύψηλα πλατάνια με άφθονο νερό από τις πηγές που υπάρχουν στη περιοχή και τον ποταμό που διασχίζει την κοιλάδα. Πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή [ref]Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων», Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1991, τόμος Α, σ.85."> του 1881, ενώ τελευταία φορά αναφέρεται το 1951 στη κοινότητα Λιθινών με 35 κάτοικους.
Ο οικισμός λέγεται ότι παίρνει το όνομα του από το «Υδρόμυλος» από τους νερόμυλους που υπήρχαν. Οι κάτοικοι των Λιθινών, που έχουν ακόμα σήμερα τους κήπους τους εκεί, θυμούνται το «Μύλο του Σγουράκη» και το «Μύλο του Τσαγκάρη» όπου πήγαιναν για άλεσμα τα δημητριακά τους μέχρι την δεκαετία του 1970.

Όταν ακόμα στους μικρούς οικισμούς δεν υπήρχε σύστημα ύδρευσης, οι άνθρωποι κουβαλούσαν νερό στα σπίτια τους από την πηγή που υπήρχε στο χωριό ή από τα πηγάδια. Στα ερειπωμένα τώρα σπίτια του χωριού, μπορεί ο περαστικός να παρατηρήσει και άλλους τρόπους συλλογής και αποθήκευσης νερού. Στις αυλές των σπιτιών αλλά και μέσα στο σπίτι καμιά φορά έσκαβαν μικρά πηγάδια που έχτιζαν και στεγανοποιούσαν, τα «σαρνίτσια» όπως λέγονται οι μικρές χτιστές δεξαμενές. Εκεί κατέληγε το βρόχινο νερό από τις «κουτσουνάρες» (υδρορροές) της στέγης προκειμένου να αποθηκευτεί. Το νερό αυτό το χρησιμοποιούσαν μετέπειτα κυρίως για τις ανάγκες καθαριότητος του σπιτιού για να ποτίζουν τα ζώα αλλά και ως πόσιμο. Για να διατηρείται καθαρό έριχναν μέσα λίγο ασβέστη.

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων

Λίγο πιο κάτω από τον οικισμό βρίσκεται μια πηγή και ο τοιχογραφημένος ναός των Αγίων Αποστόλων. Πρόκειται για μονόχωρο τοιχογραφημένο θολοσκεπή ναό, [ref]Μπορμπουδάκης Ε, Αρχαιολογικό Δελτίο, τομ. 53(1998), Μέρος Β΄3- Χρονικά, σελ. 908-9."> με οξυκόρυφο τόξο ενισχυμένο με σφενδόνιο. Στο βόρειο άξονά του και κάθετα με αυτόν προστέθηκε ένας σχεδόν τετράγωνος νάρθηκας, χαμηλότερου ύψους, επίσης θολοσκεπής.[ref]Gerola G., «Monumenti Veneti nell' isola di Creta», Le chiese, Βενετία 1908, vol. II, σ.238, εικ.267, (κάτοψη του ναού) καθώς και σ.320, σημ. 9.">

Ο ναός είναι κατάγραφος, με ενιαίο τοιχογραφικό διάκοσμο στο κλίτος και στον νάρθηκα. Η κύρια είσοδος του ναού βρίσκεται στο νότιο τοίχο του ενώ στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα υπάρχει άλλη μια χαμηλή είσοδος. Οι δύο χώροι επικοινωνούν με χαμηλό τοξωτό άνοιγμα στο βόρειο τοίχο του ναού.

Πάνω από αυτό βρίσκεται κτητορική επιγραφή με ημερομηνία 1415, που προσδιορίζει την κατασκευή του νάρθηκα και την τοιχογράφηση του ναού, όπου δυστυχώς το όνομα του κτήτορα του ναού δεν σώζεται. Ο εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφικός διάκοσμος, που φαίνεται ότι έγινε σε φάση λίγο μεταγενέστερη της αρχικής κατασκευής του και συγχρόνως με την προσθήκη του νάρθηκα, αντλεί τη θεματολογία του από τον Ευαγγελικό, τον Χριστολογικό και τον Αγιολογικό κύκλο.

Ο ιδιαίτερα εκτεταμένος χριστολογικός κύκλος καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα της καμάρας, επεκτείνεται στο δυτικό, όπου συνυπάρχει με τμήμα της Δευτέρας Παρουσίας που προεκτείνεται στην άνω ζώνη της καμάρας από τον δυτικό τοίχο. Ενδιαφέρουσα τοιχογραφία στον νότιο τοίχο του νάρθηκα που περιλαμβάνει παράσταση της Σύναξης των Αρχαγγέλων και τμήμα φυτικής διακόσμησης.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα και η ποιότητα εκτέλεσης του τοιχογραφικού διακόσμου είναι συναφείς με τη Βυζαντινή τεχνοτροπία [ref]Μπορμπουδάκης Ε., «Η τέχνη κατά τη Βενετοκρατία», Κρήτη ιστορία και πολιτισμός, Ηράκλειο 1988 τ.Β', σ. 255-256."> η οποία συναντάται στο τέλος του 14ου αιώνα στην Κρήτη. Οι λεπτές, γοητευτικές μορφές, με την έντονη σωματική τους παρουσία σε ήρεμες στάσεις, αντανακλά το πνεύμα της κλασικιστικής αισθητικής αντίληψης της εποχής.

Βορί

Από τον οικισμό Αδρομύλοι ένας ανηφορικός χωματόδρομος οδηγεί στο χωριό Βορί (ή Βορρί). Είναι ένας μικρός οικισμός κοντά στους Παπαγιαννάδες, περίπου 22 χλμ. από τη Σητεία με βόρειο προσανατολισμό. Βρίσκεται σε υψόμετρο 304 μ. και αναπτύσσεται πυκνά σε ένα κύριο άξονα από την είσοδο του χωριού, διασχίζει την μικρή κεντρική πλατεία στα βορειοανατολικά, όπου βρίσκεται ο γραφικός ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου του 19ου αιώνα και καταλήγει στην βρύση του χωριού.

Αναφέρεται πρώτη φορά στην αιγυπτιακή απογραφή το 1834 ως Vuria με 5 οικογένειες Χριστιανών και 3 Τούρκων ενώ το 1881 αναφέρεται ως Βορί στο Δήμο Χαντρά. Στην περίοδο της γερμανικής Κατοχής οι κάτοικοι αναφέρουν ότι εκεί είχε έδρα μονάδα ασυρματιστών του ιταλικού στρατού, οι οποίοι κρύφτηκαν και φυγαδεύτηκαν από τους κατοίκους του χωριού όταν οι Γερμανοί άρχισαν τις εχθροπραξίες με τους πρώην συμμάχους τους. Σήμερα είναι ένα μικρό, σχεδόν εγκαταλειμμένο χωριό, όπου ελάχιστοι άνθρωποι μεγάλης κυρίως ηλικίας ζουν ακόμα στα γραφικά πετρόκτιστα σπίτια του. Λίγο έξω από το χωριό βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Παρασκευής.

Παπαγιαννάδες

Το πεζοπορικό μονοπάτι Ε4 σε μια ανηφορική πορεία αφού διασχίσει την εθνική οδό Ιεράπετρας-Σητείας φτάνει στους Παπαγιαννάδες [ref]Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων» ,Γραφικές Τέχνες Γ.Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1991, τόμος Β, σ.610-611."> . Ένα μικρό χωριό που παίρνει το όνομα του από τους οικιστές του. Αναφέρεται για πρώτη φορά στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834, ως Papa-Jannadho με 8 χριστιανικές οικογένειες.

Μια θαυμάσια κρήνη [ref]Παπαδάκη Ν. «Οι κρήνες της Σητείας» εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας Σητεία 1992, σ. 82-84."> στολίζει τη μικρή πλατεία του χωριού. Είναι σχεδόν περίοπτη και μόνο το πίσω μέρος του δωματίου - δεξαμενή συνδέεται με το φυσικό πρανές μέσα από το οποίο έρχεται το νερό. Στην αριστερή πλευρά υπάρχει το παράθυρο - θυρίδα ελέγχου ενώ οι άλλες δύο όψεις κτισμένες με ασβεστόλιθους έχουν λειτουργικά και διακοσμητικά στοιχεία. Η πρόσθια όψη με παραστάδες και αέτωμα, είναι διακοσμημένη με μια ιδιαίτερη κόγχη με χαραγμένο ένα σταυρό στο εσωτερικό της. Πάνω από την κόγχη, ανά δύο δεξιά και αριστερά, υπάρχουν εξάφυλλοι ρόδακες μέσα σε κύκλο, πανάρχαια σύμβολα απομάκρυνσης του κακού για να μην μολυνθεί το νερό. Στο κάτω μέρος βρίσκεται ο κρουνός και από κάτω η γούρνα. Στην πλάγια όψη υπάρχει επίσης κρουνός και από κάτω γούρνες ενώ στο βάθος η κατασκευή καταλήγει σε μικρό θολωτό υπόστεγο με γούρνες.

Η ύδρευση του οικισμού γινόταν και από υπόγεια αποθέματα νερού όπως μαρτυρεί και η ύπαρξη ενός πηγαδιού με χειροκίνητη αντλία που βρίσκεται μέσα στον οικισμό λίγο πιο κάτω από την κρήνη.

Λίγο έξω από το χωριό βρίσκεται ο τοιχογραφημένος ναός της Παναγίας Ελεούσας και του Αγίου Χαραλάμπους . Πρόκειται για δίκλιτο θολοσκεπή ναό που έχει κατασκευαστεί σε δύο φάσεις. Αρχικά χτίστηκε ο ναός της Παναγίας με την επωνυμία «Ελεούσα» (σήμερα με την ονομασία «Αγία Ζώνη», εορτάζει 31 Αυγούστου) και σε δεύτερη φάση, στα βόρεια του, προστέθηκε το κλίτος του Αγίου Χαραλάμπους.

Στο αρχικό, νότιο κλίτος αφιερωμένο στην Παναγία σώζονται αξιόλογες τοιχογραφίες που χρονολογούνται στο 1364 βάσει γραπτής επιγραφής.[ref]Gerola G., «Monumenti Veneti nell'isola di Creta» vol. II, Le chiese, Βενετία 1908, σ. 300 σημ.2"> Το εικονογραφικό πρόγραμμα αντλεί τη θεματολογία του από τον Χριστολογικό κύκλο, τουλάχιστον 15 παραστάσεις από τις οποίες σήμερα διακρίνονται μόνο τέσσερις, από τον θεομητορικό κύκλο (Γέννηση, Εισόδια, Κοίμηση) ενώ παράλληλα υπάρχουν μορφές Αγίων και Προφητών.

Στην περιοχή υπάρχουν τοπωνύμια που μαρτυρούν την παρουσία και εκμετάλλευση υδάτινων πόρων για τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων. Τέτοια είναι, «τση καλογράς η βρύση» κοντά στο ναό της Παναγίας Ελεούσας, όπου υπήρχε ένα πηγάδι και «του Μπραῒμη η φλέγα» βόρεια του χωριού, όπου παλαιότερα ανάβλυζε νερό και οι κάτοικοι του χωριού έπλεναν τις πατανίες (κλινοσκεπάσματα) εκμεταλλευόμενοι τη ροή του νερού που διευκόλυνε την απομάκρυνση των απόνερων. Επίσης, πολλές φορές συναντάμε εκτός των οικισμών «σαρνίτσια», μικρές δεξαμενές νερού που κατασκευαζόταν ανοίγοντας πηγάδια στο έδαφος και κτίζοντας με πέτρα την ανωδομή τους έτσι ώστε το βρόχινο νερό να συγκεντρώνεται στο εσωτερικό τους και με κρουνούς και ποτίστρες να ποτίζουν τα ζώα.