Χρυσοπηγή

Το χωριό Χρυσοπηγή βρίσκεται στη συμβολή δύο μικρών κοιλάδων σε στρατηγική θέση, πάνω σε πέρασμα που ενώνει τη δυτική με την ανατολική πλευρά του ορεινού όγκου της επαρχίας Σητείας.

Το χωριό μέχρι το 1955 ονομαζόταν Ρουκάκα, [ref]Χρηστάκης Γ., "Η Ρουκάκα και η περιοχή της. Ιστορική θεώρηση", Φυσιολατρικός και Εξωραϊστικός Σύλλογος Χρυσοπηγής ο «Μπέμπονας», Ηράκλειο 1995, σ.11,39 άγνωστης ετυμολογίας, πιθανόν αραβικής προέλευσης, ενώ έπειτα πήρε το όνομα του από το ναό της Ζωοδόχου Πηγής που βρίσκεται στην όμορφη πλατεία με τα ψηλά πλατάνια.

Η παλιότερη αναφορά του γίνεται σε έγγραφο του 1390, [ref]"Σπανάκης Σ., «Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων» ,Γραφικές Τέχνες Γ. Δετοράκης, Ηράκλειο Κρήτης 1991, τόμος Α, σ.687"> ως φέουδο του Φράγκουλου Μουντάτσιο. Στην ενετική απογραφή του 1583 αναφέρεται από τον Καστροφύλακα ως Rucaca με 262 κατοίκους και το 1630 από τον Francesco Basilicata ως Ruccaca. Η εύφορη περιοχή του κατοικήθηκε τόσο κατά την βενετοκρατία όσο και κατά την οθωμανική περίοδο, οπότε υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα μουσουλμανικά χωριά της περιοχής. Στην πρώτη τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Rukaka με 30 χαράτσια δηλαδή 30 άνδρες χριστιανούς πάνω από δώδεκα χρονών. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1828, οι Τούρκοι της Ρουκάκας μαζί με εκείνους των άλλων κοντινών χωριών κατέφυγαν στο πύργο των Λιθινών. Οι επαναστάτες έβαλαν φωτιά στον πύργο, με αποτέλεσμα σχεδόν όλοι οι πολιορκημένοι να χάσουν τη ζωή τους. Το χωριό αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ως Rhukaka με 18 χριστιανικές και 14 μουσουλμανικές οικογένειες. Κατά την επανάσταση του 1866 ήταν η έδρα της διοικητικής επαναστατικής επιτροπής των προκρίτων της περιοχής.

Στην τουρκική απογραφή του 1881 υπάρχει μια θεαματική πληθυσμιακή αύξηση με 226 χριστιανούς και 328 μωαμεθανούς κατοίκους. Την εποχή εκείνη η Ρουκάκα είχε δύο συνοικισμούς από τους οποίους ο ανατολικός είχε χριστιανικές οικογένειες ενώ ο δυτικός ως επί το πλείστον μωαμεθανούς και ελάχιστους χριστιανούς. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1897, το χωριό πολιορκήθηκε και τελικά οι μουσουλμάνοι επέζησαν εξαιτίας της επέμβασης του Μητροπολίτη Ιεροσητείας Αμβρόσιου, καθώς και του γαλλικού ναυτικού αποσπάσματος που τους μετέφερε στη Σητεία.

Η περιοχή υδρευόταν από το νερό φυσικών πηγών και μέσα στο χωριό υπήρχαν δύο εξαιρετικής τέχνης οθωμανικές κρήνες, [ref]"Παπαδάκης Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας», Σητεία 1992 εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, σ. 122 - 124"> σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων, από τις οποίες σώζεται μόνο μία. Αποτελείται από ένα δωμάτιο-δεξαμενή με την πρόσοψη να έχει υποστεί μεγάλη φθορά αφού έχει αφαιρεθεί το τύμπανο του τόξου και φαίνεται το εσωτερικό του δωματίου-δεξαμενής. Διαθέτει λιθανάγλυφο πλαίσιο στην όψη του τόξου και απλούς παραστάδες στη βάση του.

Κοντά στον οικισμό υπήρχαν και άλλες κρήνες απλής κατασκευής που εξυπηρετούσαν τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων καθώς επίσης και πηγάδια από όπου αντλούσαν νερό για την άρδευση των κήπων και το πότισμα των ζώων.

Σε μικρή απόσταση υπήρχε ο παλιός οικισμός, από τον οποίο σώζεται μόνο ο ναός της Μεταμορφώσεως κοντά στα γιγάντια πλατάνια και την πηγή που ύδρευε κάποτε το χωριό. Στα βορειοδυτικά του χωριού σώζεται ο ναός της Παναγίας στα Διχαλά που σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων είχε λειτουργήσει ως μονή όπως πιστοποιούν και τα υπολείμματα τοίχων των κελιών.

Δάφνη

Από την ανατολική έξοδο της Χρυσοπηγής ακολουθώντας ασφαλτοστρωμένο δρόμο στην αρχή και κατόπιν χωματόδρομο, το πεζοπορικό μονοπάτι Ε4 οδηγεί στη Δάφνη, [ref]" Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000, σ. 31"> ένα μικρό χωριό κρυμμένο ανάμεσα στα βουνά με πολλά νερά. Πρώτη φορά αναφέρεται στην απογραφή του F. Barozzi ως Dhafni το 1577 ενώ ο Καστροφύλακας το 1583 το αναφέρει ως Dafni με 187 κατοίκους.

Την εποχή της Οθωμανικής περιόδου η Δάφνη έγινε κέντρο φανατικών μουσουλμάνων που καταδίωκαν τους Χριστιανούς του χωριού και όσους περνούσαν από εκεί. Όμως, όπως φαίνεται στην απογραφή του 1881, παρέμειναν στη Δάφνη 24 Χριστιανοί μαζί με τους 267 Οθωμανούς. Στην επανάσταση του 1897 οι Χριστιανοί πολιόρκησαν τους Τούρκους στο Τζαμί του χωριού, κατάφεραν να σκοτώσουν ένα μεγάλο αριθμό και συνέλαβαν αργότερα και τους 30 διαφυγόντες που είχαν κρυφτεί σε ένα σπήλαιο κοντά στο χωριό.

Στην πλατεία του χωριού οι Τούρκοι είχαν ανεγείρει το τζαμί τους και ακριβώς απέναντι είχαν κτίσει μια θαυμάσια κρήνη [ref]"Παπαδάκη Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας », Σητεία 1992 εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, σ. 50-51."> που εκτός από το λειτουργικό της ρόλο είχε και θρησκευτικό χαρακτήρα. Κατά το Κοράνιο, οι πιστοί πριν εισέλθουν για την προσευχή τους πρέπει να πλυθούν για να εξαγνιστούν. Σύμφωνα με τις περιγραφές, η κρήνη έφερε γούρνες και πλάκες με κείμενο γραμμένο στην αραβική γλώσσα. Αργότερα, επειδή οι μνήμες της αγριότητας των Τούρκων δεν έλεγαν να σβήσουν, οι κάτοικοι γκρέμισαν το τζαμί και κατέστρεψαν την κρήνη. Στη θέση της θαυμάσιας οθωμανικής κρήνης, το 1986 ο Πολιτιστικός Σύλλογος του χωριού μερίμνησε ώστε να κτιστεί αυτή που συναντάμε σήμερα.

Η παρουσία ενός γιγαντιαίου πλάτανου που βρίσκεται στη πλατεία του χωριού μαρτυρεί την άφθονη παρουσία νερού στη περιοχή. Είναι ένας από τους επτά πλατάνους που φυτεύτηκε την εποχή της Οθωμανικής περιόδου, όπως λέει η παράδοση, από ένα Τούρκο για κάποιους ή από ένα Χριστιανό για άλλους, που για να σώσει τη ζωή του εκτέλεσε μια δοκιμασία. Του ανατέθηκε να φυτέψει επτά πλατάνους από τη Ζάκρο έως το Καβούσι σε σύντομο χρονικό διάστημα και εκείνος τα κατάφερε.

Κοντά στην πλατεία βρίσκεται και ο παλαιότερος ναός του χωριού αφιερωμένος στην Παναγία. Αποτελείται από ένα αρχικό κλίτος με οξυκόρυφο θόλο με δύο ενισχυτικά τόξα και χρονολογείται στις αρχές του 17ου αι.

Στη νότια πλευρά του έχει προστεθεί ένας ορθογώνιος νάρθηκας μικρότερου μήκους όπου βρίσκεται η είσοδος του ναού. Οι δύο χώροι επικοινωνούν με δύο χαμηλά τοξωτά ανοίγματα. Στην νότια όψη υψώνεται χτιστό κωδονοστάσιο. Στην απογραφή του 1637 αναφέρονται άλλοι δύο ναοί στη Δάφνη ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και η Αγία Παρασκευή. [ref]"Χρονάκη Δ., «Τα ορθόδοξα εκκλησιαστικά μνημεία του Διαμερίσματος της Σητείας μέσα από την απογραφή του 1637», Πεπρ. Ι' Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά 2010, σ.153.">

Στην Οθωμανική περίοδο συχνά χτιζόταν κρήνες και σε περιοχές εκτός οικισμού, σε περάσματα για να ξεδιψούν οι περαστικοί και «να μακαρίζουν αυτόν που την έκτισε και έτσι να σώζονται τα κρίματα του». Στα ΒΑ του χωριού, 20 μ. από τον επαρχιακό δρόμο, υπάρχει ακόμα σήμερα, η κρήνη στο Κατωστράτι.[ref]"Παπαδάκη Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας», εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, Σητεία 1992, σ.14, 51-52">

Πρόκειται για μια μικρή κρήνη που αποτελείται από ένα δωμάτιο – δεξαμενή που βρίσκεται μέσα στο ανάχωμα του αγρού και μόνο η πρόσοψη, κτισμένη με μαλακό ασβεστόλιθο, διακρίνεται στο πρανές του αγροτικού δρόμου στον οποίο βρίσκεται. Το τόξο της πρόσοψης πατά σε στενές παραστάδες και κάτω από τον κρουνό, που δεν υπάρχει πια, βρίσκονται οι γούρνες από ασβεστόλιθο. Σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων ίσως ιδρυτής της ήταν ο Αρίφ Αγά Τζιτζιριλάκις, ο Τούρκος ιδιοκτήτης της περιοχής.

Λίγο έξω από το χωριό, στα ανατολικά, στη περιοχή «Τζιγκούνια» βρισκόταν το κιμεράκι όπως συνηθίζουν να αποκαλούν τη οθωμανική κρήνη, από την τούρκικη λέξη «kemer» δηλαδή αψίδα, από το χαρακτηριστικό τόξο με το τύμπανο που έχει στη πρόσοψή της. Από εκεί, λέγεται, ότι έπαιρναν νερό οι Χριστιανοί κάτοικοι της Δάφνης που έμεναν στο κοντινό μικρό οικισμό, στη περιοχή Σκαλιά Δάφνης. Η κρήνη σήμερα είναι κατεστραμμένη.

Κρυά

Από το χωριό Δάφνη, ακολουθώντας κατηφορική πορεία βρίσκεται το χωριό Κάτω Κρυά. [ref]Παπαδάκη Ν.Π., «Σητεία, η πατρίδα του Μύσωνα και του Κορνάρου», εκδ. Δήμου Σητείας, Σητεία 2000 σ. 75-76.] Οι κάτοικοι του υποστηρίζουν ότι το όνομα του οφείλεται στο υπερβολικό κρύο που κάνει στην περιοχή τους χειμερινούς μήνες. Τα Κρυά, μέσα στα πανύψηλα πλατάνια και με πολύ νερό από πηγές που βρίσκονται στην περιοχή, αποτελούνται από δύο οικισμούς τα Επάνω και τα Κάτω Κρυά. Στη βενετική απογραφή του 1583 στα Cria απογράφονται 176 κάτοικοι. Σήμερα ελάχιστοι είναι οι μόνιμοι κάτοικοι των οικισμών αυτών.

Στα Κάτω Κρυά σώζονται ακόμα ορισμένοι τοίχοι από το Τζαμί ενώ η εξαιρετικής τέχνης μουλσουμανική κρήνη [ref]"Παπαδάκη Ν.Π. «Οι κρήνες της Σητείας », εκδ. Περιηγητικής Λέσχης Σητείας, Σητεία 1992, σ. 61-62."> του χωριού γνωστή με το όνομα «Κιμέρι» ή «Κιμεράκι» έχει καταστραφεί και με το δομικό της υλικό κτίστηκε μια άλλη κρήνη σε μικρή απόσταση γύρω στο 1936 - 1938. Το 1954 κατεδαφίστηκε κι αυτή και στη θέση της κτίστηκε το «πλυσταριό» με την παλιά γούρνα αλλά ούτε και αυτό υπάρχει πια. Σώζεται ακόμα, σε εντοιχισμένη κοντινό τοίχο, η λίθινη πλάκα της όψης της κρήνης που φέρει επιγραφή με αραβικούς χαρακτήρες. Σύμφωνα με το παρακάτω κείμενο, σε μετάφραση του Ν. Σταυρινίδη, [ref]"Κουτσαντωνάκη Εμμ., «ς» Αμάλθειας Δ', τεύχος 15 (1973), σ. 169-175."> αναφέρεται η ημερομηνία κατασκευής της κρήνης, το έτος Εγίρας 1137 που αντιστοιχεί με το 1724/5 μ.Χ., και τον δωρητή της Μεχμέτ γιό του Αλή:

Μόντε Φόρτε (Monte Forte)

Βορειοανατολικά των οικισμών Επάνω και Κάτω Κρυά, πάνω στο απόκρημνο λόφο με φυσική οχύρωση με ψηλούς και απότομους βράχους, σε στρατηγική θέση που ελέγχει οπτικά ολόκληρη τη περιοχή, βρίσκεται το φρούριο Monteforte ή Απάνω Καστέλλι. Πρόκειται για φρούριο της μεσοβυζαντινής περιόδου [ref]"Χρονάκη Δ., "Ο νομός Λασιθίου κατά τη βυζαντινή περίοδο". Ο νομός Λασιθίου και η ιστορία του, τ. Α. Άγιος Νικόλαος: Εταιρία Γραμμάτων και Τεχνών Ανατολικής Κρήτης, 2016, σ.314."> (10ος – 13ος αιώνας) που ανήκει στο δίκτυο των βυζαντινών φρουρίων της ενδοχώρας. Χρησιμοποιήθηκε από τους Ενετούς από τις αρχές του 13ου αιώνα για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους απέναντι στον ντόπιο πληθυσμό.

Οι επαναστάτες Κρητικοί πολλές φορές κατέλαβαν το φρούριο για λίγο χρονικό διάστημα, όπως στην επανάσταση των Αγιοστεφανιωτών το 1211 [ref]"Χρηστάκης Γ., "Σητειακά Ιστορικά Σημειώματα", Εκδ. Δήμου Σητείας, Ηράκλειο 1993, σ.61-62">[Gerola G. "Monumenti veneti dell'isola di Creta", Βενετία 1905, Vol. 1, σ. 285-289] και αργότερα, κατά την επανάσταση των Σκορδύληδων – Μελισσηνών (1128-1236) το φρούριο ανακαταλήφθηκε από τους στασιαστές, αλλά ο Δούκας Gradonico κατάφερε να καταπνίξει το κίνημα. Κατά την επανάσταση του Αλεξίου Καλλέργη το 1282 -1299 φαίνεται ότι έπεσε πάλι στα χέρια των Κρητών. Το 1303 ο μεγάλος σεισμός της Κρήτης κατέστρεψε το φρούριο το οποίο επισκευάστηκε αλλά άρχισε να ερημώνει όλο και περισσότερο μέχρις ότου σχεδόν καταστράφηκε, πιθανόν στο μεγάλο σεισμό του 1490 ή του 1508.

Έχει μέγιστο μήκος 120 μ. και πλάτος 80μ. και ήταν απρόσιτο από όλες τις πλευρές [ref]Gerola G. "Monumenti veneti dell'isola di Creta", Βενετία 1905, Vol. 1, σ. 285-289"> του εκτός από μία, η οποία ήταν αρχικά τειχισμένη όπως μαρτυρούν τα σωζόμενα λείψανα του τείχους με επάλξεις. Ένα λιθόστρωτο μονοπάτι οδηγεί στην πύλη του οχυρού, σήμερα κατεστραμμένη, όπου πρέπει να βρισκόταν η είσοδος του οχυρωματικού περιβόλου στα ΒΔ, που προστατευόταν από ένα τετράγωνο πύργο με δύο διαμερίσματα. Στο κέντρο του φρουρίου διατηρείται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, ενώ λίγο χαμηλότερα βρίσκεται μία θολωτή δίκλιτη δεξαμενή.

Πρόκειται για μια ημιυπόγεια λιθόχτιστη κατασκευή, χτισμένη σε επικλινές έδαφος για τη διευκόλυνση της συλλογής του βρόχινου νερού μέσω της φυσικής κλίσης του εδάφους. Η δεξαμενή, εξασφάλιζε την ύδρευση του φρουρίου κυρίως σε περιόδους πολιορκίας αλλά και σε περιπτώσεις λειψυδρίας. Το εσωτερικό των τοιχωμάτων καλύπτεται με επίχριση υδραυλικού κονιάματος που εξασφάλιζε την στεγανότητά της και σώζεται τμηματικά. Στεγάζεται με δύο παράλληλους κυλινδρικούς θόλους οι οποίοι επικοινωνούν με τοξοστοιχία με τρία χαμηλά ημικυκλικά τόξα. Το δάπεδο είναι από πατητό υδραυλικό κονίαμα. Στη στέγη της δεξαμενής υπάρχει μία οπή από όπου γινόταν η άντληση του νερού. Με τις εργασίες στερέωσης του φρουρίου κατά το 1999-2001, έγινε καθαρισμός και αποκατάσταση της δεξαμενής και τμήματα των θόλων που είχαν καταπέσει.