waterways E4
Διαδρομή 1: Το φράγμα Καλοπαναγιώτη
Τα φράγματα ως κατασκευές
Τα φράγματα ή υδατοφράκτες αποτελούν τεχνικά έργα που κατασκευάζονται στην κοίτη ενός
ποταμού, για να ανακόψει τη ροή του νερού σε αυτόν. Σκοπός της αποκοπής της ροή του νερού είναι
η συγκράτηση ή/και συγκέντρωση ποσοτήτων νερού, για μελλοντική χρησιμοποίησή του στην
άρδευση, στην ύδρευση, για αντιπλημμυρική προστασία, εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφορέα, στη
δημιουργία τεχνικής λίμνης για την ενίσχυση της ποικιλότητας του τοπίου και των οικολογικών
διεργασιών, κ.ά. Συνήθως, ένα φράγμα εξυπηρετεί πέραν του ενός στόχου, για αυτό και ονομάζονται
φράγματα πολλαπλής χρήσης.
Ιστορικές αναφορές και αρχαιολογικές ανασκαφές, μαρτυρούν ότι η κατασκευή και η τεχνοτροπία στην κατασκευή φραγμάτων, χάνεται μέσα στους αιώνες. Τα πρώτα φράγματα πιθανότατα να κατασκευάστηκαν στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, με σκοπό την εξυπηρέτηση των πρώτων μορφών ενάσκησης της γεωργίας και της κάλυψης των αναγκών άρδευσης των υπό καλλιέργεια φυτειών. Εντούτοις, η συστηματική κατασκευή φραγμάτων καταγράφεται από την πρώτη και μέση εποχή του χαλκού (2500 - 1600 π.Χ.). Μέσα από αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν έρθει σε γνώση της επιστημονικής και όχι μόνο κοινότητας, τα ερείπια του φράγματος Saad el Kafara κοντά στο Κάιρο, το οποίο κατασκευάστηκε γύρο στο 3000 π.Χ., καθώς και το φράγμα Ma΄rib στην Υεμένη που χτίστηκε το 950 π.Χ. (καταστράφηκε από σεισμό το 530 μ.Χ.).
Τα φράγματα ποικίλλουν σε μέγεθος (από μικρές υδατοδεξαμενές μέχρι φράγματα τεραστίων διαστάσεων), με την τελική επιλογή ως προς τον τύπο κατασκευής του φράγματος να καθορίζεται από τεχνοοικονομικές και περιβαλλοντικές μελέτες. Από τεχνικής άποψης η επιλογή της θέσης έδρασης ενός φράγματος καθορίζεται από σειρά γεωμορφολογικών και γεωλογικών κριτηρίων. Κατασκευαστικά τα φράγματα διακρίνονται σε: (i) φράγματα βάρους ή φράγματα βαρύτητας τα οποία κατασκευάζονται από σκυρόδεμα ή είναι κτιστά με πέτρα), (ii) τοξωτά φράγματα από σκυρόδεμα και πάκτωση στα πρανή, (iii) χωμάτινα φράγματα, (iv) λιθόρριπτα φράγματα κτλ. Σε αρκετές περιπτώσεις, στην πράξη, υπάρχουν παραλλαγές των πιο πάνω, κυρίως σε σχέση με το σύστημα στεγανοποίησης (αργιλικός πυρήνας, ασφαλτικός πυρήνας, ανάντη πλάκα από σκυρόδεμα, πλαστική στεγανοποιητική μεμβράνη κτλ.).
Η έκταση πίσω από το φράγμα (ανάντη του φράγματος) και η οποία κατακλύζεται από το νερό, ονομάζεται ταμιευτήρας ή λεκάνη κατάκλυσης. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι, με την πάροδο των χρόνων οι ταμιευτήρες εξελίσσονται σε αξιόλογους υγροβιότοπους (τεχνητές λίμνες) με έντονα στοιχεία βιοποικιλότητας.
Παρόλα αυτά, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερη συζήτηση σχετικά με τις αρνητικές επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρουν (ή που έχουν επιφέρει) τα φράγματα στην οικολογική ισορροπία και στη συνοχή των παραποτάμιων οικοσυστημάτων στα κατάντη των φραγμάτων. Η συζήτηση αυτή αφορά κυρίως στα μεγάλα φράγματα, τα οποία αποτρέπουν την ελεύθερη διάθεση ροής ποσοτήτων νερού στα κατάντη τους, γεγονός που επηρέασε δυσμενώς τα ενδιαιτήματα εκείνα που η ανάπτυξή τους βρισκόταν σε άμεση σχέση με το υδάτινο στοιχείο, τόσο στο χερσαίο τμήμα όσο και στον τελικό αποδέκτη των ποταμών (λίμνη ή θάλασσα). Για το λόγο αυτό, έχουν θεσπιστεί πλέον συγκεκριμένες διαδικασίες διάθεσης ποσοτήτων νερού στα κατάντη των φραγμάτων ή και ακόμη διαδικασίες διαχείρισης των φραγμάτων, ώστε ποσότητες νερού να είναι διαθέσιμες με ασφάλεια στα οικοσυστήματα αλλά και στις οποιεσδήποτε οικονομικές δραστηριότητες είναι ανεπτυγμένες στα κατάντη αυτών.
Τα φράγματα στην Κύπρο
Στην Κύπρο η κατασκευή του πρώτου φράγματος ανάγεται στις αρχές του 20ου αιώνα, και
συγκεκριμένα το 1900 με την κατασκευή του χωμάτινου φράγματος στα Κούκλια. Κατά τη διάρκεια
της Αγγλοκρατίας κατασκευάστηκαν άλλα 15 φράγματα (1945-1958) από τα οποία 13 ήταν φράγματα
τύπου βαρύτητας και δυο χωμάτινα φράγματα.
Με την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας και την εντατικοποίηση της υδατικής πολιτικής του κράτους, μέσω του Τμήματος Αναπτύξεων Υδάτων (ΤΑΥ), αναπτύχθηκε σχέδιο αξιοποίησης των υδάτων του νησιού. Το σχέδιο, αναγνωρίζοντας τους περιορισμένους υδάτινους πόρους του νησιού αλλά και τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες για αρδευτικούς και υδρευτικούς σκοπούς, οδήγησε στο συμπέρασμα ως προς την ανάγκη για αύξηση των υδατικών αποθεμάτων του νησιού, αλλά και της ορθολογικής χρησιμοποίησής τους. Έτσι, το ΤΑΥ μέσα από τον καθορισμό υδατικής πολιτικής και των στόχων της από το 1960 και μετά, προχώρησε σταδιακά στην κατασκευή αριθμού φραγμάτων. Σήμερα (2022) στην Κύπρο υπάρχουν 108 φράγματα, τα οποία διαχειρίζονται από το ΤΑΥ. Από το σύνολο των 108 φραγμάτων, 56 φράγματα είναι εγγεγραμμένα στον κατάλογο της Διεθνούς Επιτροπής Μεγάλων Φραγμάτων. Τα φράγματα που υπάρχουν στο νησί αξιοποιούνται για σκοπούς άρδευσης και ύδρευσης.
Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός ότι, παρόλο που ένα φράγμα αποτελεί μια κατασκευή από άψυχα υλικά, εντούτοις αυτό διακρίνεται από μεταβλητότητα μέσα στον χρόνο ως αποτέλεσμα της τεράστιας μεταβλητότητας της στάθμης του νερού που υπάρχει σε αυτά (εποχικές, περιοδικές διακυμάνσεις) ή και περίοδοι που παραμένουν άδεια. Για το σκοπό αυτό το ΤΑΥ βρίσκεται σε συνεχείς διαδικασίες ελέγχου των φραγμάτων, αξιολογώντας σειρά παραμέτρων τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά αυτών, διατηρώντας ένα σύστημα παρακολούθησης της συμπεριφοράς των κατασκευών αυτών. Στην περιοχή της Μαράθσας υπάρχουν τέσσερα φράγματα (Καλοπαναγίωτη, Λεύκας, Τσακίστρα, Καφίζη) καθώς και ένας υδατοσυλέκτης στον Πρόδρομο.
Το φράγμα Καλοπαναγίωτη
Το φράγμα Καλοπαναγιώτη, όπως μαρτυρεί και το όνομα του, βρίσκεται στα διοικητικά όρια της
κοινότητας του Καλοπαναγίωτη (~ 1Km βόρεια της κοινότητας) και αποτελεί κατασκευή συγκράτησης
υδάτινων όγκων από τον ποταμό Σέτραχο. Η περιοχή όπου κατασκευάστηκε το φράγμα, αποτελείται
από διαβάσεις. Το φράγμα βρίσκεται σε υψόμετρο 550 m και απέχει 16 Km, από τoν Κόλπο της
Μόρφου (θάλασσα).
Η κατασκευή του φράγματος έγινε από το Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων, μετά από σχετική μελέτη που εκπονήθηκε από Αγγλικό γραφείο, με την κατασκευή του να ξεκινά το 1964 και η ολοκλήρωση του να γίνεται το 1966. Τεχνικά το φράγμα Καλοπαναγιώτη κατατάσσεται στην κατηγορία των μεγάλων φραγμάτων και στον τύπο του χωμάτινου. Το ύψος του αναχώματος είναι 40 m, έχει μήκος 137 m και ο όγκος του ανέρχεται σε 156.200 m³. Ο υπερχειλιστής του φράγματος είναι μήκους 78 m και παροχετευτικότητας 204 m3/s. Η επιφάνεια του ταμιευτήρα (λίμνης) του φράγματος είναι 47.000 m² και η συνολική του χωρητικότητα 391.000 m³.
Η λειτουργία του φράγματος αποσκοπεί στη διάθεση ποσοτήτων νερού για την άρδευση εκτάσεων στα κατάντη του, κυρίως με φυλλοβόλα δέντρα. Στα βόρεια του φράγματος εγκαταστάθηκε ένας πειραματικός σταθμός ιχθυοκαλλιέργειας (Τμήμα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών) στον οποίο εκτρέφονται κυρίως πέστροφες, ποσότητες κυπρίνου, αστακών και χέλια. Στον σταθμό γίνονται πειράματα χρήσιμα για την ανάπτυξη ψαριών γλυκού νερού στην Κύπρο. Ταυτόχρονα ο σταθμός προμηθεύει μικρά ψάρια για τον εμπλουτισμό των υπόλοιπων υδατοφρακτών της Κύπρου.
Πηγή πληροφοριών:
Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων (2001) Φράγματα της Κύπρου. Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών
Πόρων και Περιβάλλοντος. Λευκωσία, Κύπρος.
Τμήμα Αναπτύξεως Υδάτων (2009) Φράγματα της Κύπρου. Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών
Πόρων και Περιβάλλοντος. Λευκωσία, Κύπρος.
